Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

Film jest „poezją optyczną”, łączącą tekst, animację i zdjęcia z natury. Zmontowano je, według Kurka „w tempie będącym rezultatem formalnych wyliczeń”. Montaż podporządkowuje sobie fabułę, która dotyczy spotkania mężczyzny i kobiety w parku. Odgrywają ją jednak nie twarze, lecz nogi aktorów. Oryginalny, ośmiominutowy film uległ zniszczeniu w czasie wojny. Prezentowana tu wersja jest złożona z zachowanych fragmentów.

„OR – obliczenia rytmiczne” to czarno-biały niemy film eksperymentalny zbudowany z szeregu połączonych ze sobą zdjęć i krótkich ujęć oraz tablic z napisami. Trwający osiem minut oryginał uległ zniszczeniu w czasie wojny, a prezentowana tu wersja zmontowana została z zachowanych fragmentów (ścinków i dubletów ujęć) odnalezionych w Filmotece Narodowej. Zostały one ułożone w sposób przypadkowy. 

Jalu Kurek, poeta należący do Awangardy Krakowskiej, był jednym z najbardziej aktywnych propagatorów idei filmu artystycznego w międzywojennej Polsce. Postrzegał film jako poezję optyczną, głosząc tezę, że po okresie, w którym była ona śpiewana, a następnie czytana, nadszedł czas jej oglądania. W połowie lat dwudziestych sformułował ideę filmu czystego, który pozbawiony tendencji treściowo-znaczeniowej stał się do pewnego stopnia tożsamy z abstrakcją. W tekście „O filmie <> i <>” pisał: „Film artystyczny jest typem, czystego widowiska optycznego wykluczającym niemal zupełnie tendencję >>treściową<< obrazu. […] Eliminuje logikę i realność tzw. >>treści<<; odrzuca literaturę, psychologię, tendencję, zadowala się tylko logiką konstrukcji, tj. montażu”. […] Film artystyczny walczy o autonomiczne prawo do życia obrazu w ruchu, tj. obrazu jako takiego, bez względu na jego rolę, czy znaczenie w tzw. akcji.” („Kino dla wszystkich” 1928, nr 56). Kluczowa była dla Kurka konstrukcja filmu, jego rytm i następstwo obrazów. „OR” stanowi próbę wykorzystania tych założeń w praktyce, ilustruje, jak pisał autor, „przypadkową zbieżność wizyjną obrazów i wymowę napięć kierunkowych. Uszeregowano tu obrazy w pewnym następstwie, które jest wynikiem artystycznego przemyślenia oraz zdjęto je w tempie, będącym rezultatem formalnych wyliczeń” („Objaśniam OR”, „Linia”1933 nr 5). Na film składają się napisy, diagramy i animacje oraz zdjęcia „z natury”. Akcja tematyczno-logiczno-beletrystyczna została w nim zignorowana na rzecz spraw wewnętrzno-konstrukcyjnych. Da się jedynie odczytać pewne poetyckie przesłanie mówiące, że wszystko dzieje się cyklicznie i rytmicznie. Zgodnie z zamieszczonymi w filmie napisami: „wszechświat wiruje w rytmie stałym płynnym i zawracającym”, „życie człowieka leży w rytmie serca odmierzającym pracę krwi”, „czas mierzymy rytmem”. Tekstom towarzyszą między innymi ujęcia zegara, animacja serca tłoczącego krew, czy widok śmigła samolotu sugerujący cykliczny charakter zjawisk. Kurek wprowadza też aktorów, jednak pokazuje jedynie ich nogi uważając, że mimika twarzy pasożytuje na naszych filmowych wzruszeniach, a dramatyzm osiągnąć można bez jej ekspresji. Zdaniem autora w filmie nieistotna jest treść, ale konstrukcja – ruch, działanie i tempo uzyskane poprzez odpowiedni montaż, rytm i przeplatanie klatek. „OR” to film o formalnym konstruowaniu ruchomego obrazu, w którym istotną rolę odgrywają wyliczenia rytmu następujących po sobie klatek.

Dorota Stolarska - Kultys

„OR – obliczenia rytmiczne” to czarno-biały niemy film. Ma on formę eksperymentu. Został zbudowany z połączonych ze sobą zdjęć i krótkich ujęć oraz tablic z napisami. Oryginalny film trwał osiem minut. Uległ jednak zniszczeniu w czasie wojny. Prezentowana tu wersja złożona została z zachowanych fragmentów. Ich układ jest przypadkowy.

W filmie znaczenie ma rytm i układ obrazów. Historia jest mniej ważna. Wszystkie elementy wskazują na myśl, że w świecie wszystko dzieje się cyklicznie. Jalu Kurek był poetą, jego film to próba stworzenia poezji do oglądania.

Dorota Stolarska-Kultys

Autor: Jalu Kurek

Tytuł: „OR - obliczenia rytmiczne”

Wymiary: 4 minuty 15 sekund

Technika: film czarno-biały bez dźwięku, zapis analogowy na taśmie filmowej 35 mm (Nitro)

Rok powstania: 1932

Praca Jalu Kurka to czarno-biały niemy film trwający 4 minuty i 15 sekund. Film ma charakter kolażu. To niefabularny zlepek krótkich, kilkusekundowych lub kilkunastosekundowych ujęć zarówno nakręconych kamerą, jak i animowanych obrazów i napisów. Pierwsze kadry to widok zasnutego strzępiastymi chmurami nieba z jasną tarczą słoneczną. Po nich następuje tablica tytułowa z czarnym rombem i białymi literami „or/obliczenia rytmiczne”. Kolejny fragment to w trzech czwartych nieruchomy kadr z animowaną dolną prawą ćwiartką ekranu, w której przepływa poziomym ruchem dwuliterowy skrót  „or”. Na nieruchomej czarnej planszy zapisany jest białymi literami tytuł filmu „or/obliczenia rytmiczne”. Po kilku sekundach plansza przemienia się w negatyw – na białym tle pojawiają się czarne litery. Po upływie pół minuty na ekranie zjawia się czarna plansza z nazwiskiem autora zdjęć: „Zdjęcia: inż. S. Mysłowicz” i kolejna – także czarna z napisem: „pomoc graficzna: M. Konarski” oraz trzecia z tekstem: „pomysł, układ i montaż: Jalu Kurek”. Po sekwencji napisów film staje się pracą negatywową – widok nieba to szarość ze smugami ciemnych chmur i czernią tarczy słońca. Następnie w kadrze pojawiają się, nadal jako negatyw, kobiece nogi w ozdobnych pantoflach ze średnim obcasem, tak zwanym kubańskim, widziane od kolan oraz proste nogi krzesła. Po chwili do nóg kobiecych podchodzą z lewej strony nogi męskie w spodniach zaprasowanych na kant, nogi kobiece prostują się w kolanach i zwracają czubkami pantofli w lewo, co oznacza, że kobieta wstaje i prawdopodobnie wita się z przybyłym. Kolejne ujęcie, nadal negatywowe to zbliżenie na dwa nieruchome kwiaty gerbery, następnie – wirująca na białym tle czarna spirala. To pierwsza minuta filmu.

Dalszy ciąg to scena w parku, dwie postacie – kobieta i mężczyzna siedzący na ławce, wykadrowani od pasa w dół. Poznajemy te same damskie i męskie nogi, które w przyspieszonym tempie wstają, siadają, odchodzą i wracają do ławki oraz spacerują po ścieżce. Na kilka sekund ujęcia nóg przerywa zbliżenie na wirujący mechanizm pedałów rowerowych z łańcuchem. Po industrialnym wtręcie kamera powraca do kobiecych nóg – dwóch i czterech. Wszystkie są szykownie obute. Po nich następuje biała tablica z napisem „wszechświat wiruje”, który rozwija się w zdanie „wszechświat wiruje w rytmie stałym, płynnym i zawracającym”. Kolejna animacja to pojawiające się pojedyncze słowa tworzące zdanie: „życie człowieka leży w rytmie serca odmierzającym pracę krwi”. Po tej frazie pojawiają się kolejno okrągły zegar z poruszającym się wahadłem na tle ściany z ozdobną tapetą, kręgi na powierzchni wody i samoloty ze śmigłem na dziobie. To druga minuta filmu.

Następny fragment to animacja czarnych słów pojawiających się na białej planszy z trzema czarnymi diagonalnymi liniami biegnącymi od lewego dolnego narożnika ku prawemu górnemu rogowi, które układają się w ukośny napis „wymowa napięć kierunkowych”, która przerywa kadr prezentujący napięty sznurek biegnący w poprzek ekranu z pokaźnym supłem. Po nim pojawiają się w różnych ujęciach zdjęcia pojedynczych drzew, wreszcie – film z parku z regularnie nasadzonymi cienkimi drzewkami i spacerujący pomiędzy nimi ludzie. Po czym następuje  powrót do kobiecych łydek przeplatanych ujęciami industrialnego wnętrza. Kolejne ujęcia to tarcza zegara wskazującego godzinę 4:30 i 5:34 oraz odwrocia zegarka kieszonkowego z odsłoniętym wewnętrznym mechanizmem. Logicznym zatem wydaje się pojawienie się białej tablicy z napisem: „Czas mierzymy rytmem” i rysunek serca. Kontur serca jest obrysowywany animowaną linią. To trzecia minuta filmu.

W kadrze pojawia się ponownie lina z supłem, przecina go poziomą linią. Ujęcia liny są pozytywowe. Po nich następuje widok mężczyzny od pasa w dół wspinającego się na kamienne schody na tle ceglanej ściany. Idzie on w prawo, w górę. Prawy dolny i lewy górny narożnik są wybielone. W diagonalnym pasie widać jedynie schody i idące nogi. Po osiągnięciu szczytu, osoba schodzi. Po tym następuje panorama  parku z drzewami, sznur z supłem, kobiece nogi, dymiące kominy na tle czarnego nieba i biała tarcza zasnuwana chmurami lub dymem.

Praca zawiera oryginalne fragmenty filmu Jalu Kurka „OR- obliczenia rytmiczne", który spalono w 1939 roku. Fragmenty, obecnie w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi, znalazł Ignacy Szczepański w Filmotece Narodowej i zostały wykorzystane do stworzenia rekonstrukcji całości w 1984 roku. Produkcji podjęła się Telewizja Polska TVP, reżyserem rekonstrukcji jest Ignacy Szczepański, scenarzystą  - Marcin Giżycki. Rekonstrukcja została oparta o relację syna artysty - Grzegorza Kurka.

Autorka audiodeskrypcji: Agnieszka Wojciechowska-Sej

Korekta ekspercka: Magdalena Rutkowska

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN