Kolekcja Muzeum Sztuki w Łodzi

WSPÓŁPRACA: MAGDALENA MICHALSKA-SZAŁACKA, MARIA MILANOWSKA

Sala w Miejskim Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów w Łodzi z Międzynarodową Kolekcją Sztuki Nowoczesnej „a.r.", wśród prac zaginiony relief Jeana Arpa „Konfiguracja", 1931. Fot. Włodzimierz Pfeiffer.

W momencie wybuchu II wojny światowej Muzeum Sztuki w Łodzi – wówczas Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów – było rozwijającą się placówką o charakterze miejskim. Niejednorodna kolekcja artystyczna została oparta o zasoby instytucji poprzedzającej powstanie samego Muzeum – Muzeum Nauki i Sztuki, a także o dary artystów i kolekcjonerów, z których najważniejszymi, o dużym znaczeniu dla kultury polskiej i historii regionu łódzkiego były: dar grupy „a.r.”, dar Kazimierza Bartoszewicza, dar Karola Eiserta, dar Jakuba Brata-Kona i przekaz spadkobierców Henryka Grohmana. [...]

Wojenne losy zbiorów muzealnych ciągle nie są precyzyjnie znane. Dotychczasową wiedzę na temat działalności Muzeum w tym czasie opisuje artykuł Nawojki Cieślińskiej-Lobkowicz (Nawojka Cieślinska-Lobkowicz, „Kunstmuseum zu Litzmannstadt i wystawa „sztuki zwyrodniałej” w okupowanej Łodzi", w: „Muzeum Sztuki w Łodzi. Monografia", Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 2015). Po zajęciu Łodzi, jesienią 1939 Muzeum przeszło pod zarząd niemiecki i poddane zostało przymusowej germanizacji, a pierwszym dyrektorem był Walter Frenzel (do 1941). W czasie wojny przyjęło nazwę Städtische Kunstmuseum Litzmannstadt. Po tym czasie pozostały niepełne inwentarze zbiorów, zawierające jednak też listy prac jedynie czasowo umieszczonych w Muzeum – zagrabionych w celu sprzedaży lub do stworzenia placówki muzealnej.

Po wyzwoleniu Łodzi, już w lutym 1945 placówka wróciła w ręce polskie i dyrektorem ponownie został Marian Minich. Początkowo Muzeum, jak przed wojną, było pod kuratelą Zarządu Miejskiego w Łodzi i w 1948 roku zmieniło nazwę na Miejskie Muzeum Sztuki w Łodzi. Następnie 14 grudnia 1949 roku organizatorem placówki zostało Ministerstwo Kultury i Sztuki, co spowodowało ostateczną zmianę nazwy od 1 stycznia 1950 roku na Muzeum Sztuki w Łodzi. We wrześniu 1945 roku instytucji został przyznany budynek przy ówczesnej ulicy Śródmiejskiej 36 (dzisiaj Więckowskiego 36). Kwestia zbiorów była badana od początku. Już w roku zakończenia wojny podjęto się inwentaryzacji zachowanych zbiorów i zaczęły się rewindykacje dzieł, do których można było dotrzeć jeszcze w Łodzi i jej okolicach. Wśród nich znalazły się m.in. obraz „Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem" ze szkoły włoskiej XVI wieku czy „Portret mężczyzny w peruce" Nicolaesa Maesa, „Portret Kazimierza Bartoszewicza" Vlastimila Hofmana i wiele prac XIX-wiecznej sztuki polskiej, a także prace z kolekcji grupy „a.r.” oraz przykłady awangardy polskiej. Odzyskiwano też prace, zabezpieczając dzieła i rzemiosło artystyczne po okupancie, wśród nich odnalazły się niektóre dzieła z kolekcji przedwojennej, jak na przykład praca Efraima i Menasze Seidenbeutlów „Widok z okna" czy „Autoportet" Izraelea Lejzerowicza. Znaleziska były często skutkiem przypadku, co opisywał w swoich wspomnieniach dyrektor Marian Minich:

„Szczególny traf spowodował wyznanie pewnego malarza, że posiada obrazy z łódzkiego Muzeum darowane mu jakoby przez hitlerowskich Kulturägerów. Udałem się więc natychmiast do mieszkania faceta za miasto, gdzie znalazłem w stanie wielkiego zniszczenia dzieła: Légera, Marcoussisa, Ozenfanta, Prampoliniego, Leona Chwistka i innych. Płótna tego ostatniego, które przedstawiały „streficznie” skonstruowany „Portret damy" – nie zabrałem. Było już nie do odratowania”. (Marian Minich, „Szalona galeria", Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1963).

Łącznie rewindykowano – jak wynika z powojennego inwentarza – blisko 300 dzieł. Mimo to straty wojenne Muzeum Sztuki w Łodzi szacuje się na ponad 230 zabytków, co stanowi ćwierć zbiorów w porównaniu ze stanem z dnia 31 sierpnia 1939 roku. Utracono też zbiory biblioteczne – zachowały się 482 pozycje przeniesione do nowego inwentarza, ponadto część została rewindykowana z mieszkań poniemieckich jeszcze w 1945 roku. Według informacji przekazanych wiele lat później przez Mariana Minicha muzealia wywiezione z Łodzi zostały częściowo przejęte przez wojska rosyjskie i przewiezione do ZSRR. Tezę tę potwierdza zwrot „Portretu matki artysty" Henryka Rodakowskiego. Dzieło powróciło do Polski z Moskwy, dokąd trafiło po zatrzymaniu przez wojska radzieckie transportu kolejowego przygotowanego przez hitlerowców. Do zwrotu doszło 20 lutego 1946 roku w Brzegu nad Bugiem. Arcydzieło zostało wówczas przekazane przedstawicielom Muzeum Wielkopolskiego (obecnie Muzeum Narodowego w Poznaniu). We wrześniu 1946 roku „Portret matki artysty" pędzla Rodakowskiego powrócił do Łodzi. Wiadomo też, że trzy inne dzieła: Adriaen van de Velde, „Krowa na tle krajobrazu"; Mistrz z papugą, „Madonna z Dzieciątkiem i papugą na tle krajobrazu" i obraz nieznanego malarza ze szkoły ferraryjskiej z drugiej połowy XV w., „Madonna karmiąca Dzieciątko siedzące na poduszce" znajdują się w Muzeum Sztuk Pięknych im. A. Puszkina w Moskwie. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego odpowiednio w 2004, 2012 i w 2022 roku wystąpiło oficjalnie o zwrot tych obrazów do Federacji Rosyjskiej, składając drogą dyplomatyczną wniosek restytucyjny.

Utracono wiele z kolekcji mistrzów dawnych i mistrzów polskiej sztuki XIX-wiecznej, a także wiele przykładów awangardowej sztuki polskiej okresu międzywojennego. Powojenne relacje dyrektora Muzeum, Mariana Minicha wskazywały na to, że część dzieł została prawdopodobnie zniszczona – miało to dotyczyć 9 prac polskich artystów: Henryka Czeczotta, Xawerego Dunikowskiego, Andrzeja Pronaszki i Henryka Wicińskiego. Jak pisał:

„Konserwator [Oswald] Matejka niszczy nowoczesne dzieła sztuki polskiej – dziurawi je kopnięciami – każe rozbijać rzeźby i wywozić je na miejskie śmietnisko”. (Marian Minich, Odpis Historia Muzeum Sztuki w Łodzi, 15.11.1955, w: „Memoriał w sprawie działalności dyrekcji", 1946, Akt Muzeum Sztuki w Łodzi, Archiwum Państwowe w Łodzi).

Ich zniszczenie nie ma jednak odzwierciedlenia w dokumentach.
Do największych strat w wyniku II wojny światowej w kolekcji Muzeum Sztuki w Łodzi należy utrata obrazów Jakuba Jordaensa: „Zwiastowanie" (nd.), „Czterej Ewangeliści" (nd.), „Scena mitologiczna z młodym Bachusem" („Edukacja Jowisza") (nd.); Mistrza z papugą: „Madonna z Dzieciątkiem i papugą na tle krajobrazu" (ca. 1525); Jana Steena: „Wieśniacy w winiarni" (nd.) oraz Jana Matejki: „Przyjęcie zakonu Cystersów do Polski" (1888), a także rysunku „Gitara" Pabla Picassa (ok. 1914), reliefu „Konfiguracja" Jeana Arpa (1929), rzeźby-mobilu Alexandra Caldera (nd.), „Kompozycji" Alberta Gleizesa (1921), obrazu „Ulica" Joaquína Torresa-Garcíi (1929) oraz „Kompozycji wielopłaszczyznowej" Tytusa Czyżewskiego (ok. 1916).
Niestety żadne z dzieł zaginionych w czasie wojny nie zostało jak dotychczas zwrócone do kolekcji.


Zapraszamy na stronę „Straty wojenne Muzeum Sztuki w Łodzi" na której znajduje się więcej informacji oraz katalog dzieł utraconych wraz z ich wizerunkami.