Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

Od 1962 roku Jan Berdyszak malował obrazy naruszające zasadę klasycznej malarskiej kompozycji zamkniętej w prostokącie. Namalowany w technice olejnej „Obraz XVI" to jeden z licznych przykładów tego rodzaju realizacji. Jego górna i dolna krawędź zostały wygięte po łuku ku środkowi tworząc rodzaj „wcięć” w kompozycji. Górny łuk został dodatkowo zaakcentowany pasmem żółtej farby korespondującej z utrzymaną w podobnej tonacji półokrągłą płaszczyzną znajdującą się w dolnej partii obrazu. W ten sposób kształt płótna wchodzi w relację z formami znajdującymi się w obrębie kompozycji. W wyniku przełamania ramy artysta włączył do obrazu przestrzeń, przyznając jej status takiego samego narzędzia plastycznego, jak barwa, plama, światło czy kreska. Analizowanie własności przestrzeni stanowi cechę znamienną dla całej twórczości Berdyszaka. Artysta początkowo konstruował ją kolorem, by z czasem, jak w omawianej pracy, uczynić z niej środek wyrazu. Celem jego sztuki było, jak sam mówił „przestrzeń uczynić jednym z elementów języka sztuki. […] Nie chcę przestrzeni malować, lecz za jej pomocą wyrażać; chcę uczynić z niej nie cel, lecz środek do celu” (Głos Wielkopolski, nr 46, 1971). Berdyszak nie odszedł jednak całkowicie od iluzyjnego jej przedstawiania. W kompozycji „Obraz XVI" mimo wprowadzenia przestrzeni rzeczywistej, na płaszczyźnie płótna zastosował także walor by uzyskać wrażenie trójwymiarowości. Traktowanie formatu i koloru jako równorzędnych środków plastycznych umożliwiło mu śledzenie zachodzących między nimi relacji i napięć, tym bardziej, że barwa w jego pracach pełni często funkcję symboliczną, wyrażającą bardzo sprecyzowane sensy. Ich zestawienie, zamieszczone w katalogu towarzyszącym wystawie artysty odbywającej się w 1974 roku w Muzeum Narodowym w Poznaniu, przygotowała Maria Berdyszakowa. Zgodnie z nim autor przypisuje kolorom trzy wartości: przestrzeni, ruchu i treści. Dominujący w omawianej kompozycji brunatny oznacza więc według niego: niesprecyzowanie przestrzenne, nieskończone ustawanie, znudzenie koniecznościami. Zimny żółty akcentujący wygiętą górną krawędź zawiera w sobie sugestię spłaszczania, proces rozpadania i rozdrabniania się oraz aktywność racjonalną. Płaszczyznę znajdującą się w dolnej partii obrazu wypełnia oranż przechodzący w biel przy łuku dolnej krawędzi. Oranż symbolizuje masę przestrzenną, intensywny ruch bez ujścia, przekonanie ciągłości istnienia. Biel zaś - wszechobecność przestrzeni, krótkie i szybkie zmierzanie we wszystkich kierunkach, poczucie rzeczywistości, poczucie niezależności i początek. W kompozycji obecne są także akcenty niebieskiego o zróżnicowanym natężeniu. Barwa ta wiąże się z udawaniem przestrzeni, bezruchem, końcem istnień i ideami wypełniającymi obszary całkowicie nieznane. W swoich pracach Berdyszak odnosił się do pojęć takich jak otwartość, nieskończoność czy potencjalność wywodzących się z myśli filozoficznej Wschodu. Starał się przełożyć je na język wizualny.

„Obraz XVI" to kompozycja olejna na płótnie. Obraz niczego nie przedstawia. Jego kształt nie jest typowy. Górna i dolna krawędź są półokrągłe. Jak gdyby „wgryzają” się w środek obrazu. Jan Berdyszak rozbija tu typową dla malarstwa formę prostokąta. Kształt obrazu staje się elementem równie istotnym, jak formy czy kolory. Takie działanie włącza w obraz przestrzeń. Należy ona do głównych przedmiotów zainteresowania artysty. W pracy przestrzeń pełni taką samą funkcję jak inne elementy kompozycji.

Dorota Stolarska-Kultys

Informacje o artyście:

Jan Berdyszak był rzeźbiarzem, malarzem, grafikiem, scenografem, pedagogiem.
W rzeźbiarstwie tworzy się formy trójwymiarowe. Zainteresowanie trójwymiarowością
i przestrzenią widzimy w obrazach Berdyszaka. Artyści najczęściej malują na płótnach prostokątnych lub kwadratowych. Jan Berdyszak zmieniał kształt płótna. Wycinał kawałki płótna. Przez te wycięcia przestrzeń zewnętrzna staje się częścią kompozycji. Częścią kompozycji może być więc ściana, na której wisi obraz. My możemy tę pustą przestrzeń wypełnić obrazem z własnej wyobraźni. Przestrzeń jest taka samo ważna jak kolor i linie.

Opis dzieła:

„Obraz XVI” to abstrakcja. Nie przedstawia żadnych postaci ani przedmiotów. Obraz ma nietypowy kształt. Artysta wyciął kawałki płótna. Wycięcia są u góry i na dole, mają kształt  półkola. Górny łuk został pomalowany żółtą farbą. Kolor żółty jest także na dole obrazu. Artysta zaakcentował w ten sposób kształt płótna. Kształt płótna jest tak samo ważny jak inne elementy na płótnie.

Katarzyna Kończal, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Jan Berdyszak
Tytuł: „Obraz XVI”
Rok powstania: 1969- 1970
Tworzywo: farba olejna, płótno
Wymiary: wysokość 170 cm, szerokość 131,5 cm
Ze zbiorów Muzeum Sztuki w Łodzi

Obraz ma nietypowy kształt. U góry i na dole płótno zostało wycięte. Wycięcie ma kształt półkola. Górny łuk został zaakcentowany pasmem żółtej farby korespondującej
z utrzymaną w podobnej tonacji półokrągłą płaszczyzną znajdującą się w dolnej partii obrazu. Tłem jest czerń. Zajmuje ponad połowę kompozycji. Mniej więcej w połowie wysokości, nieco bliżej dolnej krawędzi płótna pojawiają się niebieskie, nieduże okrągłe punkty. Jeden znajduje się na  ⅓ szerokości płótna, drugi na ⅔.  Od jednego i drugiego ku krawędziom i lekko ku dołowi odchodzą białe linie. Od linii, w dół, smugi przechodzące od niebiesko szarego ku fioletowi. Całość  tworzy formę stożka, którego wierzchołkiem jest niebieski punkt. Poniżej, nieco bliżej środka kompozycji, dwa kolejne okrągłe punkty. Nieco większe i białe. Są częścią żółto pomarańczowej płaszczyzny, której środek jest jaśniejszy, zdaje się świecić. Górna krawędź płaszczyzny jest w środku przerwana. Wcina się w nią łukiem czarne tło. Białe punkty są w miejscu przerwania krawędzi.

Katarzyna Kończal, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN