Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Obraz XVII - Biały" to abstrakcyjna kompozycja malowana farbą olejną na płótnie naciągniętym na blejtram o profilu górnej krawędzi wygiętym po łuku ku środkowi. Jest to jedna z wielu realizacji, w których Jan Berdyszak rozbija dominującą dotychczas w malarstwie zasadę prostokąta czyniąc tym samym kształt obrazu elementem równie istotnym, jak formy czy kolory znajdujące się w jego obrębie. Przełamanie ram wydzielających malarską kompozycję z otaczającego ją środowiska otwiera ją na elementy pozaobrazowe. Jednocześnie włącza w obraz przestrzeń, która stanowi główny przedmiot zainteresowania artysty, z wykształcenia rzeźbiarza. Nietypowe formaty zbliżają dwuwymiarowe prace do obiektów przestrzennych, pozwalając na rozpatrywanie ich w tych samych kategoriach. W wypowiedzi z 1970 roku artysta deklarował: „Obraz rozumiem jako odwieczną tablicę. Ale jego konstruowanie kolorem, formą, rysunkiem czy iluzją przestrzeni uważam za niewystarczające. Dlatego od 1962 roku maluję obrazy, które naruszyły tę zasadę tablicy, ale tylko po to, aby ją wzbogacić o nowy element, mianowicie o przestrzeń sensu stricto. Od tego momentu nie maluję obrazów na ścianę, a w stosunku do ścian” („Polska”, nr 2, 1970). Berdyszak dążył do tego, by przestrzeń stała się jednym z elementów sztuki, nie chciał jej jedynie malować, ale uczynić z niej środek wyrazu. Dla artysty nie było to jedynie zagadnienie z obszaru plastyki, ale także problem filozoficzny, który poddawał głębokiej analizie intelektualnej. Przestrzeń jest bowiem ze swej natury nieograniczona, uniwersalna i najtrwalsza, jest pierwotną formą bytu. Wycięcie w obrazie to również wskazanie na brak, uzmysławiające nieobecność. Berdyszak postrzegał puste miejsce w podobnych kategoriach jak zwierciadło, które wypełnia się dopiero wówczas gdy „człowiek chce wiedzieć”. To obszar pozostawiony dla widza, który „wypełnia obraz własną wyobraźnią” (Czesław Grzelak. „Rozmowa z Janem Berdyszakiem <>", „Głos wielkopolski” nr 67, 1975).

Materialność formy nie odciąga uwagi artysty od innych aspektów kompozycji. W omawianej pracy autor posługuje się także linią i kolorem, które służą mu do konstruowania różnych wymiarów przestrzeni i ruchu, a zastosowane barwy niosą za sobą dodatkowo określone treści. Kolory u Berdyszaka pełnią bowiem funkcję symboliczną i wyrażają określone sensy. Według zestawienia przygotowanego przez Marię Berdyszakową, artysta przypisuje im trzy wartości: przestrzeni, ruchu i treści. Zgodnie z tym podziałem dominująca w kompozycji biel oznacza odpowiednio: wszechobecność przestrzeni, krótkie i szybkie zmierzanie we wszystkich kierunkach, poczucie rzeczywistości, poczucie niezależności i początek. Obecny przy dolnej krawędzi oranż to masa przestrzenna, intensywny ruch bez ujścia, przekonanie o ciągłości istnienia. Zimna czerwień to zastyganie przestrzeni, odkształcanie i satysfakcje wewnętrzne.

„Obraz XVII - Biały" to kompozycja olejna na płótnie. Obraz niczego nie przedstawia. Jego kształt nie jest typowy. Górna krawędź jest półokrągła. Jak gdyby „wgryza” się w środek obrazu. Jan Berdyszak rozbija tu typową dla malarstwa formę prostokąta. Kształt obrazu staje się elementem równie istotnym, jak formy czy kolory. Takie działanie włącza w obraz przestrzeń. Należy ona do głównych przedmiotów zainteresowania artysty. W pracy przestrzeń pełni taką samą funkcję jak inne elementy kompozycji.

Dorota Stolarska-Kultys

Informacje o artyście:

Jan Berdyszak był rzeźbiarzem, malarzem, grafikiem, scenografem, pedagogiem. W jego dziełach widać zainteresowanie trójwymiarowością i przestrzenią. Jan Berdyszak zmienia kształt płótna. Wycina z płótna fragmenty. Przez te wcięcia widzimy to, co jest za płótnem. Częścią kompozycji może być więc ściana, na której wisi obraz. Odbiorca może tę pustą przestrzeń wypełnić obrazem z własnej wyobraźni. Kształt obrazu i przestrzeń są  tak samo ważne jak kolor i linie.

Opis dzieła:

Obraz pod tytułem „Obraz XVII-Biały” to abstrakcja. Nie przedstawia żadnych postaci ani konkretnych przedmiotów. Przedstawia figury podłużne i zaokrąglone. Obraz ma nietypowy kształt.  Płótno u góry zostało wycięte. Wycięcie ma kształt  półkola.

Katarzyna Kończal, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Jan Berdyszak
Tytuł: „Obraz XVII-Biały”       
Rok powstania: 1970
Tworzywo: farba olejna, płótno
Wymiary: wysokość 168 cm, szerokość 138 cm
Ze zbiorów Muzeum Sztuki w Łodzi

Obraz jest abstrakcją. Niczego konkretnego nie przedstawia. Kształt płótna jest nietypowy – obraz jest u góry wycięty w formie wklęsłego łuku. Elementy, z których składa się kompozycja są organiczne. To kształty obłe, łagodne, powtarzające niejako łukowe wcięcie. Kolorystyka  jest jasna, utrzymana w tonacji różu, bieli i oranżu.  Po środku, u góry, różowa forma. Jakby zwisała z krawędzi płótna. Kształtem przypomina dwa odwrócone do góry nogami pagórki, bądź kobiece piersi. Forma ta wpisana jest w analogiczną, ale większą figurę. Mieści się w podstawie pagórków. Wzniesienia są wyższe, odległość między nimi większa. Równa się szerokości różowej formy. Po lewej stronie pagórek jest biały, po prawej przechodzi od jasno różowego u góry, po nieco ciemniejszy u dołu. Pagórki sięgają ponad ¾ wysokości płótna.  Pomiędzy nimi oraz od dołu powstała przestrzeń dla trzeciego kształtu. Obszar między pagórkami to jak główka męskiego kapelusza. Jest biała. Wywinięte rondo jest jasno pomarańczowe. Forma obrysowana jest delikatnym czarnym konturem przy krawędziach podwojonym. Z lewej wypełnionym czerwonym kolorem.

„Obraz XVII” to jedna z wielu realizacji, w których Jan Berdyszak burzy nasze przyzwyczajenie do prostokątnej, bądź kwadratowej formy obrazu. Jego kształt staje się równorzędnym  partnerem koloru, formy, linii.  Dzięki takiemu zabiegowi jak wcięcie,  przestrzeń zewnętrzna jest zapraszana do kompozycji. Widz natomiast może wypełnić pustą przestrzeń własną wyobraźnią. Pustka skłania do refleksji.  

Katarzyna Kończal, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN