Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Rysunki do Teorii widzenia" to wybór z obszernego zbioru 89 prac wykonanych w większości ołówkiem i tuszem na przyklejonych do kartonu kalkach lub bezpośrednio na kartonie. Stanowią one ilustrację do analiz przeprowadzonych i opisanych przez Władysława Strzemińskiego w jego najsłynniejszej książce „Teoria widzenia". Autor najprawdopodobniej przerysowywał je z dostępnych albumów, akcentując istotne z perspektywy rozprawy elementy gwaszem lub tuszem. Prawdopodobnie część rysunków była też przygotowana przez studentów artysty. Publikacja, dla której punktem wyjścia były wykłady prowadzone przez Strzemińskiego w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Łodzi (obecnie Akademia Sztuk Pięknych), stanowiła podsumowanie jego działalności artystycznej i refleksji estetycznej. Jej podstawowe koncepcje kształtowały się już w latach 30. XX wieku, a pierwsza wersja opracowania została ukończona w 1947 roku. W okresie stalinizmu Strzemiński poddał ją gruntownej redakcji, starając się wprowadzić do tekstu obowiązującą wówczas nomenklaturę. Publikacji nie udało się jednak wydać przed śmiercią artysty w 1952 roku. Zawarte w niej poglądy i dyskusja z pojęciem „realizmu”, były niezgodne z obowiązującą doktryną socrealizmu. Strzemiński podjął w „Teorii widzenia" studia nad zasadami funkcjonowania ludzkiej percepcji wzrokowej oraz analizę przemian sztuki na przestrzeni dziejów od paleolitu do impresjonizmu. Innowacyjność jego rozważań polegała na ukazaniu działalności artystycznej człowieka w szerszym kontekście uwzględniającym rozwój naukowy, cywilizacyjny i społeczno-polityczny. Wskazywał w nich na zależności między dostępnością dzieł sztuki, a systemem społecznym i poziomem świadomości wzrokowej zmieniającej się zarówno wskutek biologicznej ewolucji, jak i wraz z rozwojem cywilizacji. Zdaniem Strzemińskiego każdą epokę charakteryzuje właściwe, odmienne od poprzednich, postrzeganie rzeczywistości i praktyka artystyczna. Istotne miejsce w jego rozważaniach zajęło pojęcie „realizmu”, którego określony rodzaj odpowiadał każdej z odmian widzenia i wiązał się z odpowiednią formą. W jego teorii sztuka jest więc zawsze realistyczna, jednak realizm nie jest stały i niezmienny, a różny w zależności od czasów. Sztuka nowoczesna była jego zdaniem właściwą konsekwencją rozwoju świadomości wzrokowej, forma służy tu odkrywaniu rzeczywistości i przekazaniu określonej prawdy. Jej przeciwieństwem był anachroniczny i „wsteczny” realizm socjalistyczny, który zdaniem Strzemińskiego, był całkowicie formalistyczny, albowiem środki formalne służyły w nim jedynie celom zdobniczo-dekoracyjnym. Krytyka obowiązującej w stalinizmie doktryny i ideologicznego uwikłania artystów, a także wolnomyślicielski charakter opracowania, przekreśliły szansę na wydanie „Teorii widzenia" za życia artysty. Książka miała swoją oficjalną premierę dopiero po okresie odwilży po śmierci Stalina, w 1958 roku.

„Teoria widzenia" miała charakter edukacyjny, jednak nie typowo podręcznikowy. Edukacja artystyczna i nauka poprzez sztukę miały dla Strzemińskiego istotne znaczenie. Po przeprowadzce do Łodzi planował założenie w mieście wyższej szkoły plastycznej o systemie kształcenia nowocześniejszym od niemieckiego Bauhausu. Analizując w swojej rozprawie mechanizmy rozwoju ludzkiego poznania pragnął wykorzystać zdobytą wiedzę do podniesienia poziomu świadomości artystycznej społeczeństwa, w tym także samych artystów.

W zbiorach Muzeum znajduje się tylko część prac. Wiele z nich pochodzi z dwóch rozdziałów książki: „Widzenie konturowe" i „Widzenie sylwetowe". Pierwszy poświęcony został widzeniu epoki kamienia, a w drugim Strzemiński analizuje zmiany zachodzące w świadomości wzrokowej w okresie starożytność.

„Relief, Egipt II tysiąclecie p.n.e." i „Naczynie okres predynastyczny" służy wyjaśnieniu zjawiska jakim jest przenoszenie składników formy z jednych przedmiotów na drugie. Strzemiński posługuje się tu pogrubioną linią dla zaakcentowania powtarzającego się kształtu.

Rysunki do „Teorii widzenia" to wybór z większego zbioru prac. W większości zostały wykonane na kalkach lub kartonie. Narysowane ołówkiem i tuszem. Są to ilustrację do z książki „Teoria widzenia". Jej autorem jest Władysław Strzemiński. Publikacja została wydana w 1958 roku. Było to już po śmierci artysty. Książka stanowi podsumowanie działalności Strzemińskiego. Autor analizuje w niej historię sztuki. Robi to jednak w sposób jak na tamte czasy wyjątkowy. W swoich analizach ukazuje sztukę w szerszym kontekście. Uwzględnia rozwój naukowy i społeczny. Bierze pod uwagę wpływ jaki te warunki mają na to jak widzimy.

Dorota Stolarska-Kultys

Władysław Strzemiński malował obrazy, rysował rysunki, dużo pisał o sztuce. Zastanawiał się jak powstaje obraz. Analizował, z czego się składa. Chciał wiedzieć,  kiedy obraz jest dobrze namalowany. Napisał książkę zatytułowaną „Teoria widzenia”. Opisywał w niej, w jaki sposób widzi człowiek. Oko człowieka jest zbudowane jak maszyna. Obraz wpada do jej środka przez soczewkę i trafia do mózgu. Wtedy człowiek rozpoznaje kształty, przedmioty, kolory. Człowiek musi nauczyć się patrzeć. Oglądając zwierzęta widzi, że się od siebie różnią. Oglądając drzewa widzi, że są różne. Oglądając dzieła sztuki widzi, że są różne. Rysunki są ilustracjami do książki „Teoria widzenia”. Pokazują, jak ludzie widzą różne rzeczy. Pokazują, jak artyści widzieli i malowali różne rzeczy dawniej i dziś.

Maciej Cholewiński, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN