Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Październik" to naklejona na brązową tekturę negatywowa odbitka fotograficzna. Zdjęcie ukazuje tłum ludzi zgromadzonych na placu, na który nałożone zostały skopiowane fragmenty pociętej i nierównomiernie rozłożonej błony filmowej. Jerzy Lewczyński stosuje w pracy technikę fotomontażu, nawiązując ten sposób do tradycji międzywojennej awangardy. Czarne, w większości ostro zakończone ścinki silnie kontrastują z tłem, tylko nieznacznie przenikając się z wizerunkiem przedstawionych osób. Zabieg ten wprowadza do kompozycji element ekspresjonistyczny, nadając przedstawionej sytuacji dramatyzmu. Mocne skosy i geometryczne wręcz kształty zasłaniające twarze ludzi deformują przedstawioną na fotografii rzeczywistość i budują poczucie zagrożenia. W pracy ważny jest nie tyle sam temat, co zabiegi formalne jakim poddane zostało zdjęcie. Lewczyńskiego interesowała istota fotografii, a celem nadrzędnym jego twórczości było przekraczanie skonwencjonalizowanych granic medium, którym się posługiwał. O zdjęciu artysta myślał jako o formie, którą stawiał zawsze na pierwszym miejscu. Liczył się dla niego proces myślenia oraz pracy nad fotografią, co zbliżało jego podejście do rozwijanych nieco później strategii konceptualnych. Pisał, że „trzeba robić coś takiego, gdzie fotografia może służyć jako warsztat pomocniczy lub doświadczalny.” ( „Fotografie. Jerzy Lewczyński", Galeria FF, Łódź, 1998). Omawiana praca stanowi znakomity przykład takiego eksperymentalnego podejścia. Oprócz znajdującej się w zbiorach Muzeum odbitki w negatywie istnieje bowiem także inna jej wersja ukazująca tę samą scenę w pozytywie. Możemy więc podejrzewać, że Lewczyński bawi się tu formą i bada jej oddziaływanie testując różnorodne rozwiązania i szukając nowych sposobów wyrazu. Jego realizacje wpisują się w szerszy nurt sztuki nowoczesnej, odwołującej się do awangardowych tradycji oraz czerpiącej z doświadczeń Zachodu, która w połowie lat 50., po postalinowskiej odwilży, zaczęła rozwijać się w Polsce na nowo. Nieprzypadkowy wydaje się też tytuł pracy – „Październik", jak gdyby nawiązujący do obchodzonych w komunistycznej Polsce rocznic rewolucji październikowej. Propagandowy tłum zostaje tu jednak „złamany” przez użycie negatywów i ścinków – wydarzenie przestaje być tylko polityczną manifestacją. Ingerencja artysty wprowadza do znanego przedstawienia element niepokoju.

„Październik" to fotografia naklejona na brązową tekturę. Zdjęcie jest negatywem. Ukazuje tłum ludzi. Są oni zgromadzeni na placu. Na fotografię nałożone są fragmenty kliszy. Powstają czarne plamy. Ich krawędzie są ostre. Kształty mocno odcinają się od tła. Jest w tym coś dramatycznego. Mamy poczucie zagrożenia.

Jerzy Lewczyński był fotografem. Często bawił się fotografią. Na przykład coś na niej rysował. Fotografia jest wykonana na kliszy. Powstaje na niej obraz. Nazywamy do negatywem. Kolory są na nim odwrócone. Oznacza to, że zamiast czarnego jest biały, a zamiast białego - czarny. Kliszę należy wywołać. Zanurza się ją w specjalnym płynie. Po wywołaniu na papierze fotograficznym kolory stają się prawdziwe. Lewczyński negatywu nie wywołał. Dlatego na fotografii ludzie wyglądają inaczej. Mają inne kolory. Dodatkowo, fotografia została ozdobiona kreskami i różnymi figurami geometrycznymi. Fotografia przedstawia tłum ludzi. Tłum wygląda jakby demonstrował. Kreski i figury geometryczne o różnym kształcie przypominają sztandary. Tytuł „Październik” nawiązuje do Rewolucji Październikowej. Podczas rewolucji ludzie demonstrują, machają flagami, wykrzykują swoje poglądy, mówią, czego chcą i walczą o swoje prawa.

Maciej Cholewiński, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Jerzy Lewczyński

Tytuł: „Październik”

Wymiary: wysokość 29 cm szerokość 39,5 cm

Technika: czarno-biały fotomontaż negatywowy

Rok powstania: 1956

Praca Jerzego Lewczyńskiego to czarno-biała odbitka na poziomym, prostokątnym arkuszu papieru. Można w niej wyróżnić dwie warstwy – spodnią odbitkę negatywową przedstawiającą tłum ludzi oraz  naniesione na nią czarne drobne nieregularne formy niosące skojarzenie ze skrawkami czarnego papieru.

Zgromadzenie ujęte jest od góry, sięga niemal do górnej krawędzi pracy. Jedynie wąski pasek u góry ujawnia odległą architekturę miasta – partery kamienic i witryny sklepów. Tłum został zmultiplikowany w obróbce negatywowej, w kadrze jest kilkaset osób. Wszyscy są negatywami – oczy i włosy to białe plamy, karnacje twarzy są ciemne. Dodaje to anonimowego charakteru tłumowi. W tym odwróceniu walorów nie można rozpoznać twarzy. W układzie diagonalnym od lewego dolnego narożnika ku górnemu prawemu rogowi Lewczyński  nakłada nieregularny pas czarnych strzępków, które przykrywają uczestników tłumnego spotkania. Niektóre z kawałków są jednorodną czernią, inne zaś są transparentne i nieco przypominają pociętą kliszę fotograficzną.

Praca powstała w 1956 roku i jej tytuł „Październik” nasuwa skojarzenia z wydarzeniami politycznymi  w Polsce. Oddolne ruchy społeczne i wewnątrzpartyjne zmierzały do destalinizacji i demokratyzacji systemu komunistycznego. 21 października 1956 funkcję I sekretarza KC PZPR objął Władysław Gomułka, na co entuzjastycznie zareagowało społeczeństwo, wyrażając swoje poparcie tłumną obecnością na wiecu na Placu Defilad.  

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN