Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

Obiekt jest makietą – rekonstrukcją projektu kina pomysłu Teresy Żarnower, wykonaną według rysunków zamieszczonych w numerze 11 czasopisma „Blok” z 1926 roku. W modelu odtworzony został charakterystyczny elipsoidalny rzut poziomy budynku, a także układ pięter i klatki schodowej w rzucie pionowym. Bryła kina jest mocno uproszczona, zgeometryzowana i niska, z równymi podziałami zewnętrznymi. Jej konstrukcja oparta została o owalne formy – widownię, na którą składają się dwie platformy umieszczone jedna nad drugą oraz scenę z przestrzenią dla służb technicznych i duże foyer. Budynek ma proste okna, przeszklona jest także kręta klatka schodowa umieszczona w jego tylnej części za widownią.

Pierwsza wersja projektu kina powstała prawdopodobnie nieco wcześniej niż rysunki zamieszczone w „Bloku”. Była pokazywana podczas wystawy prezentującej twórczość trójki polskich konstruktywistów: Teresy Żarnower, Mieczysława Szczuki i Henryka Stażewskiego, która odbyła się w 1923 roku w Der Sturm Gallery w Berlinie. Wysłane na wystawę prace nie wróciły później do Polski i prawdopodobnie uległy zniszczeniu. Artystka podjęła temat ponownie w 1926 roku, tworząc we współpracy z architektami Piotrem Kozickim i Antonim Karczewskim kolejny projekt, który został pokazany na Pierwszej Międzynarodowej Wystawie Architektury Nowoczesnej, odbywającej się w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Wydarzenie to stało się przyczynkiem do dyskusji nad zbliżeniem środowiska plastyków i architektów. Myśl ta była zgodna z głoszonymi przez konstruktywistów zasadami kolektywizmu i postulatem integracji wszystkich sztuk pod hasłem użyteczności społecznej. Zaproponowany przez Żarnower projekt w swej minimalistycznej i funkcjonalnej formie w pełni wpisywał się w założenia modernistycznej architektury, czepiąc jednocześnie z abstrakcji geometrycznej. Wyrażał też, podzielane przez autorkę, fascynacje epoki, w której kino, podobnie jak film, postrzegane było jako symbol nowoczesnej kultury. Żarnower zwróciła na nie uwagę także w swojej programowej wypowiedzi z 1923 roku: „Najwszechstronniejsze pole do wyrażania się znajduje artysta w widowiskach kinoteatralnych, gdzie łączy elementy poszczególnych odłamów sztuki (malarstwo, rzeźba, architektura, poezja, muzyka, kino, taniec) poparte doskonałością środków technicznych (wyzyskanie energii elektrycznej)”. Obok projektu kina na wystawie zaprezentowano także rysunki ukazujące plany architektury mieszkaniowej, nad którymi Żarnower pracowała wspólnie ze swoim partnerem, artystą plastykiem, Mieczysławem Szczuką, a później także z architektem Szymonem Syrkusem. Artystka o lewicowych poglądach projektowała funkcjonalne budynki dla osób o niższych dochodach, upatrując w syntezie architektury i sztuk plastycznych szansę na zmianę świata i zniwelowanie społecznych nierówności.

Obiekt jest przestrzenną  realizacją projektu kina Teresy Żarnower z 1925 roku, zrealizowaną w oparciu o zachowane  rysunki zamieszczone w czasopiśmie „Blok" z 1926 ( nr 11, s. 21).
Pierwotny projekt nigdy nie był zrealizowany. Makieta przygotowana została przez Narodową Galerię Sztuki „Zachęta” w Warszawie w związku z wystawą „Przyszłość będzie inna. Wizje i praktyki modernizacji społecznych po roku 1918" (2018), po której został podarowany do Muzeum Sztuki w Łodzi.

Prosta, przeszklona bryła kryje owalną i ukośną widownię kina, duży ekran, a także funkcjonalne ciągi komunikacyjne oraz przestrzenie pomocnicze.

Projekt kina prezentowany był na współorganizowanej przez Mieczysława Szczukę, działającego w ramach ugrupowania Blok, „I Wystawie Międzynarodowej Architektury Nowoczesnej w Warszawie", która odbyła się na przełomie lutego i maja 1926 roku w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Numer czasopisma „Blok”,  z którego pochodzi reprodukcja projektu, był niejako katalogiem wspomnianej ekspozycji. Na wystawę artystka przygotowała też inne projekty: „Domu mieszkalnego" (wraz z Szymonem Syrkusem i Mieczysławem Szczuką) i „Domu mieszkalnego dla bezdzietnych małżeństw i kawalerów" (wraz z Antonim Karczewskim i Piotrem Kozińskim). Z poprzednich numerów „Bloku” znane są też jej inne pojedyncze wcześniejsze propozycje budynków.

W 1927 roku Teresa Żarnower i Mieczysław Szczuka opracowali podsumowanie swojej koncepcji nowoczesnej architektury. Opisane zostało ono przez Szczukę w artykule „Domy-ogrody w miastach-ogrodach" („Dźwignia” 1927, nr 1). Proponowany model architektury odnosił się do modernistycznego budownictwa funkcjonalnego, które będzie przystosowane do potrzeb życiowych współczesnego człowieka, a także wdroży nowoczesne rozwiązania techniczne i pozostanie ekonomiczne w realizacji oraz użytkowaniu. Projekt kina także był odpowiedzią na te wyzwania.

Paulina Kurc-Maj

Obiekt jest makietą. Przedstawia projekt kina pomysłu Teresy Żarnower. Powstał na podstawie rysunków z 1926 roku. Artystka wykonała je wraz z architektami. Ściany modelu zrobione są z grubego kartonu, a okna z folii. Siedziska widowni wykonano z drewna. Bryła kina jest niska i przypomina pudełko. Składa się z gładkich owalnych form. Widać podział na widownię, scenę i duży hol. Budynek ma proste okna. Klatka schodowa jest kręta. To typowy przykład nowoczesnej architektury z lat 20. Jest ona określana jako modernistyczna.

Dorota Stolarska-Kultys

Teresa Żarnower chciała zmieniać świat na lepsze. Chciała, aby budynki były dla ludzi wygodne. Aby w domach mieszkało się dobrze, a w fabrykach i bibliotekach wygodnie się pracowało. Dlatego malowała obrazy i projektowała różne rzeczy. Zaprojektowała też wygodne kino. Projekt kina wydrukowało czasopismo „Blok” w 1926 roku. W 2017 roku inni artyści obejrzeli projekt. Podobał im się, wykonali więc makietę kina.

Maciej Cholewiński, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Teresa Żarnower

Tytuł: Projekt kina: model wykonany według zamieszczonego w czasopiśmie „Blok. Czasopismo Awangardy Artystycznej”,

Wymiary: cały model z trwałą podstawą szerokość 85 cm, głębokość 140 cm, wysokość 34 cm; sam model szerokość 66 cm głębokość 120 cm wysokość 31 cm

Technika: makieta sporządzona z     folii, kartonu, pomalowanego drewna i płyty pilśniowej (mdf),

Rok powstania: oryginał 1926, rekonstrukcja 2017 wykonana przez Piotra Kozińskiego i Antoniego Karczewskiego Onimo Makiety Architektoniczne

Makieta kina według projektu Teresy Żarnower to trójwymiarowy obiekt wykonany z białego sztywnego kartonu i białej sztywnej pianki na prostokątnej podstawie. Na prostokątnej bazie usytuowany jest model będący w połowie odwzorowaniem architektury zwieńczonej dachem, w drugiej zaś części odkrytym widokiem na salę kinową i inne wnętrza budynku. Cięcie nastąpiło wzdłuż pionowej osi budowli. Plan budynku to figura złożona z przenikających się kształtów koła, smukłego owalu i mniejszego koła. Założenie ma charakter osiowy, nieco przypomina nanizane trzy korale lub figurę śniegowego bałwana. Wejście do budynku znajduje się w kolistej części planu i prowadzi po czterech wachlarzowato rozlewających się schodach. Ostatni schodek rozlewał się przed drzwiami w obszerny, przestrzenny taras o kształcie wycinku koła. Wejście zaakcentowane jest pionowym prostokątem okna, wewnętrznie podzielonego białymi szprosami na kwadraty i prostokąty szybek, które biegnie przez całą fasadę, aż do gzymsu. Frontowe okno jest szczytem prostopadłościennego smukłego pawilonu, który podkreśla osiowość założenia i wbija się przeszkoloną strukturą w walce kolejnych pomieszczeń. W prostopadłościennym pawilonie umieszczona była spiralna klatka schodowa.

 Patrząc na makietę od strony tarasu wejściowego po prawo znajdują się architektoniczne ściany – niejako skorupa kina, po lewo zaś brak ścian pozwala wejrzeć do środka. Budowla projektu Żarnower miała składać się z nakładanych na siebie walcowatych brył ustawionych na sobie na wzór pięter tortu. Pierwsza, kolista część miała mieć dwie walcowate, koncentrycznie ustawione formy, które w dalszej części przenikały się z bryłą o podstawie jajka czy kropli, która była od poprzednich dwukrotnie wyższa. W tej owalnej przestrzeni znajdować się miała widownia i na końcu założenia osiowego – scena i ekran kina. Na makiecie widownia jest w układzie amfiteatralnym. Rzędy siedzeń są wygięte lekkimi łukami. Pierwszy rząd beżowych, zrobionych ze sklejki prostych krzeseł liczy szesnaście miejsc, w kolejnych dwóch rzędach ta liczebność zwiększa się o dwa miejsca i znów powraca do szesnastu. Rzędów jest dwadzieścia pięć. Spojrzenie do wewnątrz makiety pozwala się przekonać, że pod najwyższą bryłą budynku mieścił się także dwudziestorzędowy balkon z miejscami dla widzów. Budynek na końcu osi zamyka podobny do tortu pawilon zbudowany z dwóch nałożonych na siebie walców – większego niżej i mniejszego wyżej. 

Teresa Żarnower była graficzką, malarką, autorką kolaży i projektów typograficznych. Zamieściła projekt kina w marcu 1926 roku w magazynie „Blok”. Nie był to unikatowy i odosobniony w jej karierze artystycznej przypadek, kiedy tak intensywnie weszła w projektowanie architektoniczne. Działając w grupie Blok w latach 1924 – 25 przygotowała między innymi projekt domu mieszkalnego dla bezdzietnych małżeństw i kawalerów, projekty scenograficzne oraz na poziomie laboratoryjnych rozważań rysowała konstrukcje pionowych i poziomych płaszczyzn w przestrzeni jako prototypy budynków o nieokreślonej funkcji. Żaden ze śmiałych projektów Teresy Żarnower nie został zrealizowany.

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN