Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Pamięci Bernarda Russell'a" to linoryt na papierze przedstawiający obwiedzione czerwoną ramą dwa rastrowe obrazy tego samego montażu swobodnie rozmieszczonych na płaszczyźnie elementów. Na kompozycję składają się portrety, fragmenty fotografii, obrazów, np. Rafaela, wizerunki zwierząt i prostych znaków graficznych. Górna wersja w kolorach czerwonym, zielonym i białym została przekreślona grubymi czerwonymi smugami. W wersji znajdującej się u dołu zostały użyte tylko dwa kolory: zielony i biały. Czesław Tumielewicz należy do prekursorów kolorowej grafiki w Gdańsku, a linoryt „Pamięci Bernarda Russell'a" to jedna z pierwszych prac wykonanych przez niego w ten sposób. Artysta zainteresował się grafiką będąc na pierwszym roku architektury na Politechnice Gdańskiej. Następnie trafił do założonej w 1971 roku przez Romualda Bukowskiego i prowadzonej przez Stanisława Żukowskiego Pracowni Grafiki „Oficyna”, gdzie wykonał swoje pierwsze duże, kolorowe wypukłodruki. Ze względu na wysokie koszty materiałów, Tumielewicz zrezygnował ze stosowanego w tej technice linoleum na rzecz tektury pokrytej emulsyjną farbą. Wykonane w ten sposób odbitki dostały się na Biennale Grafiki do Krakowa.

W omawianej pracy artysta połączył ze sobą eksperymentalną technikę z abstrakcją i metaforą. Dostrzec w niej można inspiracje surrealizmem, zwłaszcza obrazami Salvadora Dalego, który zajmował istotne miejsce w twórczości Tumielewicza. Kompozycja przypomina mapę luźnych skojarzeń i tropów. Na pozór niezwiązane ze sobą wydarzenia i motywy z przeszłości mieszają się ze współczesnością. Dokładniejsza ich analiza pozwala dostrzec, że dominują tu obrazy przemocy, pogromów, pacyfikacji i innych form opresji, a w centrum kompozycji artysta umieścił układ prostokątów sugerujący kształt panoptycznego więzienia – symbolu kontroli. Kluczem do interpretacji wydaje się być umieszczony w prawym dolnym rogu portret zmarłego rok przed powstaniem pracy Bernarda Russell'a. Urodzony w 1872 roku brytyjski matematyk, logik i filozof oraz działacz społeczny o poglądach ateistycznych i pacyfistycznych był m.in. autorem impulsywnej teorii wojny. Zakładała ona, że wojna ma swoje źródło w ludzkich impulsach, które w sposób irracjonalny mogą rozlać się na całą zbiorowość prowadząc do zbrojnych konfliktów. Russell był też autorem książki „Władza. Nowa analiza społeczna", wydanej jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, w której podjął się krytyki władzy i totalitarnego systemu przestrzegając przed tym, co miało dopiero nadejść. Linoryt Tumielewicza jest więc hołdem złożonym jego myśli.

„Pamięci Bernarda Russell'a" to grafika na papierze. W czerwonej ramce znajdują się dwie odbitki. Ukazują to samo – zbiór różnych elementów. Są wśród nich portrety, fragmenty fotografii, obrazów, zwierzęta, znaki. Górna wersja ma trzy kolory: czerwony, zielony i biały. Została przekreślona grubymi czerwonymi smugami. Dolna wersja ma dwa kolory: zielony i biały. Praca stanowi hołd dla myśli Bernarda Russell'a. Był on filozofem, matematykiem i działaczem. Sprzeciwiał się wojnie. Jego twarz została umieszczona w prawym dolnym rogu. Jest przerażona. Są nad nią sceny przemocy, której się sprzeciwiał.

Dorota Stolarska-Kultys

Czesław Tumielewicz jest grafikiem. Grafika powstaje, kiedy matryca odciska obraz na papierze. Matryca może być zrobiona z różnych materiałów. Może nim być na przykład kamień albo kawałek drewna. Można zrobić grafiki czarno-białe albo kolorowe. Artysta wykonał grafikę kolorową. Jest na niej mnóstwo szczegółów. Widać twarze ludzkie, lwa, postaci ludzkie, różne przedmioty. Grafika składa się z dwóch części. Jedna jest zielona - to pozytyw. Druga jest czerwona – to negatyw. Oznacza to, że kolory są odwrócone. Na negatywie kolory są ciemne, a na pozytywie jasne. Bernard Russell był matematykiem.

Maciej Cholewiński, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Czesław Tumielewicz

Tytuł: „Pamięci Bernarda Russell’a”

Wymiary: wysokość 89 cm szerokość 64,5 cm

Technika: linoryt na papierze

Rok powstania: 1972

Praca Czesława Tumielewicza to prostokątna pionowa odbitka graficzna, zrobiona techniką barwnego linorytu. Linoryt to rodzaj druku wypukłego. Polega na przygotowaniu płyty linoleum ze żłobionym rysunkiem, pokryciu powierzchni farbą drukarską i wykonaniu odbitki na papierze pod prasą.

 Odbitkę okala szerokie czerwone passe partout. Praca składa się z dwóch poziomych prostokątnych niezależnych prac, ustawionych jedna nad drugą. Dolna praca jest dwukolorowa - ciemno zielone kontury i cienie skontrastowane są z bielą. Odbitka z hiperrealistycznymi fragmentami, skomponowana jest w surrealnej poetyce chaosu i bałaganu. Górna praca zaś jest odrealnioną kompozycją ciemno zielonych plam i figur na różowym tle, przekreślona dużym czerwonym iksem. Artysta wykorzystał w dwóch pracach tę samą matrycę. To, co jest bielą na dolnej odbitce, w górnej pracy jest nadrukowane ciemną farbą.

Dolna praca jest wieloelementową kompozycją szczelnie zapełniającą całą powierzchnię. Nie można uporządkować jej regularną siatką ani osiami symetrii. Kompozycję porządkują dwa białe prostopadłościenne smukłe klocki ustawione ukośnie, skierowane od dolnej krawędzi ku prawemu górnemu narożnikowi. Szczuplejszy prostopadłościan jest w lewej połowie, prawy bliżej prawej krawędzi. Prostopadłościany sięgają mniej więcej do połowy wysokości pracy. Figury i przedmioty są oddane w estetyce czarno białych fotografii lub grafik. Pomiędzy lewą krawędzią i szczupłym klockiem znajdują się skulona dłoń podająca prostokątną karteczkę, poniżej - samolot widziany z boku, mężczyzna w białej koszuli i ciemnej kamizelce z rozłożonymi ramionami, białe figury geometryczne oraz suknia w biało czarne poziome paski. Przez klocek przechodzi przez całą wysokość pracy układ prostokątnych ramek o różnych rozmiarach, niektóre z nich zawierają czarno białe wizerunki ludzi, przypominające fotosy z gwiazdami filmu lub muzyki. 

Pomiędzy klockami znajduje się wizerunek śpiącego jasnego psa – szczeniaka. Powyżej psa lewitują dwa łuki szarych prostokątnych tablic. Pomiędzy tablicami widać nagie figury trzech mężczyzn, przypominające scenę antykizującą lub religijną na biegnącej w głąb ulicy. Przy szczycie szerszego prostopadłościanu są twarze kobiet z chustkami na głowach o żywej mimice w miękkim rysunku i bladych szarościach. Po prawo od szerszego prostopadłościanu, w dolnym narożniku widać wyrazistą białą twarz mężczyzny w okrągłych okularach, okoloną białymi zmierzwionymi włosami. Mężczyzna ma zdziwioną i zarazem przerażoną minę, otwarte usta.

Górną część pracy zapełniają chaotycznie rozmieszczone, niezakotwiczone w realnej przestrzeni postacie ludzkie i równie nieracjonalnie umieszczone przedmioty. Począwszy od lewej krawędzi są to dwie graficznie oddane stojące postacie w długich powłóczystych szatach, niosące skojarzenie z  anktykizującymi bohaterami. Ponad nimi widnieje biała duża rękojeść szpady. Bardziej w prawo znajduje się sekwencja ramek ze zdjęciami, która ma swój początek w dolnym pasie pracy. Ponad wierzchołkiem szczupłego prostopadłościanu widnieje skierowana w dół duża biała dłoń na tle czarnej, udrapowanej kurtyny. Mniej więcej w centrum górnej części pracy są trzy nagie skłębione postacie, wspinające się na konstrukcję przypominającą koło rowerowe ze szprychami. Prawy górny narożnik to widok ubranych na ciemno czterech mężczyzn w różnych wnętrzach. Stoją osobno, wykonują nieokreślone czynności.

Górna grafika została zrobiona przy użyciu tej samej matrycy, co dolna. To, co na dole jest białą plamą, w górnej pracy ma kolor ciemnozielony. Niektóre formy w ten sposób stają się abstrakcyjnymi plamami, inne przypominają negatywy zdjęć. Różowe tło nie jest jednolitą plamą, a budują je karminowe poziome paski przeplecione z bielą kartki.

Na całą kompozycję nałożony jest duży karminowy znak iks, będący w świetle linii diagonalnych.

Czesław Tumielewicz inspirował się surrealizmem, szczególnie bliska była mu poetyka Salvadora Dali. W pracy dedykowanej Bernardowi Russelowi artysta miesza fotografie współczesnego mu świata z fragmentami historycznych dzieł sztuki oraz irracjonalnymi, przeskalowanymi przedmiotami. Wizerunek tytułowego matematyka, filozofa, laureata Nagrody Nobla – Bernarda Russell’a znajduje się w prawym dolnym narożniku pracy. Zmarł on rok przed powstaniem pracy Tumielewicza – w 1970  roku. Russell był orędownikiem pacyfizmu i ateizmu. W swojej teorii impulsywnej wojny zakładał, że wojna ma swoje źródło w ludzkich impulsach, które w sposób irracjonalny mogą rozlać się na całą zbiorowość prowadząc do zbrojnych konfliktów. Być może chaotyczny i irracjonalny linoryt Tumielewicza jest projekcją ludzkich impulsów, które przerażają tytułowego bohatera ukrytego w narożniku, ale i napawają niepokojem odbiorców pracy.

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN