Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

Rysunek gwaszem wykonany przez Janusza Marię Brzeskiego na czarnym papierze przedstawia przenikające się plamy ugrowej farby, quasi mechaniczne białe formy uzyskane za pomocą szablonu oraz czerwony obrys dotykających ich rąk. W dole poprowadzony został ukośnie napis „RĘCE Człowieka” w kolorach niebieskim i czerwonym, przedzielony białą linią. Zestawienie fragmentów maszyny z elementem ludzkim to motyw często eksploatowany w sztuce dwudziestolecia międzywojennego. Miał on swoje źródła w znamiennych dla tego okresu, oddających ducha epoki, ambiwalentnych fantazjach dotyczących tematów technicznych. Z jednej strony cywilizacja techniczna była przedmiotem fascynacji, a maszynę postrzegano jako doskonałą nowatorską formę, z drugiej w odhumanizowanej technice widziano zagrożenie dla kultury humanistycznej. W sztuce oba podejścia często łączyły się ze sobą. Przykład może tu stanowić słynny film Fritza Langa „Metropolis" (1927), który jak twierdził reżyser, powstał po jego pierwej wizycie w nowoczesnym, mieniącym się światłami Nowym Jorku. Z tego zachwytu narodziła się wizja ukazanego w filmie „górnego miasta” zamieszkałego przez klasę panującą, pod którym znajdowało się „dolne miasto” wypełnione pozbawionymi indywidualności robotnikami, odpowiedzialnymi za obsługę maszyn. Zostali oni ukazani jak automaty zespolone z monstrualnym mechanizmem fabryki, tryby niezbędne do jej funkcjonowania. W filmie Lang podejmuje problem nierówności i buntu robotników, wskazując na zagrożenia związane z techniczną cywilizacją, ale zarazem zdradza niepokojące fascynacje maszyną i współistniejącym z nią odhumanizowanym tłumem, tworząc z mas ludzkich idealnie wplecione w mechanizm dekoracyjne ornamenty.

Ambiwalencję tę związaną z oczarowaniem mechanistyczną estetyką z jednej strony i grozą wynikającą z obawy zatracenia się człowieka w nowoczesnym technicznym świecie z drugiej, dostrzec można także w pracach Janusza Marii Brzeskiego. Artysta gloryfikował maszynę jako formę, studiował jej idealne kształty, faktury, dostrzegał perfekcyjne rytmy, czego wyraz dawał przede wszystkim w fotografiach. Był to jednak zachwyt czysto estetyczny, a stosunek Brzeskiego do zmechanizowanej cywilizacji był daleki od optymizmu, o czym najdobitniej świadczy cykl fotomontaży „Narodziny robota" z 1933 roku (w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi). To katastroficzna wizja zestandaryzowanej i zdehumanizowanej cywilizacji zdominowanej przez maszyny. Była to ilustracja do artykułu napisanego przez Brzeskiego i wydrukowanego w 1934 roku w noworocznym wydaniu „Kuriera Literacko-Naukowego”. Artysta przestrzegał w nim przed zmierzchem cywilizacji, w której romans człowieka z nowoczesną techniką może doprowadzić do zagłady. Lęk ten wyraził także w wyreżyserowanym przez siebie krótkometrażowym filmie Beton (1933). Było to studium alienacji człowieka w stechnicyzowanym nowoczesnym mieście.

Pracę „Ręce człowieka", w której ludzkie dłonie tworzą spójną kompozycję z maszynowymi formami czytaną przez pryzmat innych realizacji Brzeskiego, można uznać za ilustrację słów artysty: „Człowiek, obsługujący obrabiarkę czy jakiś automat stał się już dawno częścią tej maszyny. Indywidualność jest zbyteczna...”.

Rysunek wykonany na czarnym papierze. Przedstawia plamy żółtej farby, czerwony obrys rąk i białe koła. Kształty te pochodzą ze świata techniki. W dole napis „RĘCE Człowieka” w kolorach niebieskim i czerwonym. Wyrazy oddziela biała linia. Zestawienie fragmentów maszyny z elementem ludzkim to motyw często wykorzystywany w sztuce lat 20. i 30. Artystów interesowały tematy techniczne. Na maszynę patrzono jako na doskonałą nowoczesną formę. Jednocześnie obawiano się, że może ona zastąpić człowieka. Bano się, że w nowoczesnym świecie nie będzie miejsca dla tego co ludzkie. Praca „Ręce człowieka" może być odebrana jako wyraz takiego lęku. Ukazuje element ludzki połączony z maszyną. Mówi o tym, że w świecie, w którym rządzi technika, człowiek może się stać automatem.

Dorota Stolarska-Kultys

„Ręce człowieka” to praca wykonana gwaszem. Gwasz to farba wodna. Akwarela to też farba wodna. Akwarela jest transparentna, Widać przez tę farbę strukturę papieru. W przeciwieństwie do akwareli, gwasz jest farbą kryjącą.

Praca Janusza Marii Brzeskiego „Ręce człowieka” przedstawia odrysowane od szablonów kółka zębate, białe kółka, sprężynkę i żarówkę. Na to nałożony jest czerwony kontur dłoni człowieka. Na dole pracy napis: Ręce człowieka. 

Małgorzata Wiktorko, Agnieszka Wojciechowska -Sej, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Janusz Maria Brzeski

Tytuł: „Ręce człowieka”

Wymiary: wysokość 35,8 cm, szerokość 30 cm

Technika: rysunek gwaszem

Rok powstania: niedatowany (prawdopodobnie 1929 – 1939)

Praca „Ręce człowieka” Janusza Marii Brzeskiego to rysunek gwaszem na czarnym prostokątnym pionowym kartonie.  Jest to kompozycja na czarnym tle, zbudowana z przenikających się plam ugrowej farby, industrialnych białych form i czerwonych konturów dotykających ich rąk oraz napisu „Ręce człowieka”.

W dolnej połowie kompozycji znajduje się duży  napis RĘCE, litery są niebieskie z białą obwódka. R jest dwukrotnie wyższe od pozostałych liter, ma 12 cm. Napis biegnie opierając się na białej ukośnej, wznoszącej się ku prawej stronie linii. Kąt nachylenia linii i napisu to około 20 stopni. Biała linia zaczyna się kilka centymetrów od lewej krawędzi i dobiega do prawej krawędzi pracy. Napis RĘCE przekracza pionową oś symetrii pracy ostatnią literą. Poniżej białego podkreślenia, po prawej stronie pracy, pisanymi literami Brzeski zapisał słowo Człowieka i postawił dużą czerwoną kropkę na końcu. Taka sama wyrazista kropka wieńczy literę „i”  tym słowie.

Ze szczytu litery R w słowie RĘCE poprowadzona jest w górę pionowo biała linia, nie dochodząca do górnej krawędzi. Biała pionowa linia, wraz z wysoka literą R z wyrazu RĘCE i ukośną dolną białą kreską są granicą  dla surrealistycznej kompozycji rysunkowo – malarskiej w górnej połowie pracy. Kompozycja  ma kilka warstw. Najgłębszą warstwą jest położona bezpośrednio na czarnym kartonie rozmglona plama w kolorze ugru pośrodku ograniczonego pola. Na ugier nałożone są odrysowane  białą farbą od szablonów kółka zębate, układy koncentrycznych kół, okręgi i białe koła. Ich układ jest chaotyczny. Po prawej stronie białą farba Brzeski narysował niewielką sprężynę. Pośrodku zupełnie u góry narysowana jest w taki sam sposób uproszczona żarówka z gwintem i zwiniętym wolframowym drucikiem wewnątrz czaszy o kształcie kropli. Warstwą najwyższą są narysowane czerwoną farbą konturowo dwie dłonie o rozmiarze zbliżonym do dłoni dorosłej osoby. Kontur nadgarstka lewej ręki opiera się o półkolistą linię litery R. Dłoń palcami zwraca się  prawo, kciuk jest na dole. Prawa dłoń wyłania się od strony prawej krawędzi pracy, lekko od dołu. Zajmuje prawy górny narożnik. Kontury dłoni nałożone są na chaotycznie rozsypane koła, zębatki i okręgi w taki sposób, jakby zdawały się je układać.

Tytułowe „Ręce człowieka” na pracy Janusza Marii Brzeskiego symbolicznie kiełznają chaos. To ręce delikatne, ale stanowcze. To prawdopodobnie ręce samego artysty, który własnoręcznie zrobił tę pracę.

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN