Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Port" to jeden z licznych zrealizowanych przez Janusza Marię Brzeskiego fotomontaży. Brzeski zainteresował się tą formą podczas swojego pobytu w Paryżu w latach 1929-1930. Po powrocie do Polski został jednym z czołowych jej orędowników. Fotomontaż wpisujący się w nowoczesny wizualny język kultury masowej, której rozkwit przypadł w Polsce na lata 30., stał się jedną z powszechniejszych form wyrazu. Szczególnie dobrze, także za sprawą Brzeskiego i jego paryskich doświadczeń, przyjął się jako forma użytkowa stosowana w prasie. Kompozycja powstająca z fragmentów wyciętych z fotografii – gotowych wytworów uzyskanych drogą mechaniczną – pozwalała na syntetyczne, zwarte ujęcie wielości zjawisk w jednym miejscu. W pracy „Port" Brzeski wykorzystał tę właściwość fotomontażu, by skonstruować obraz, który w sposób skrótowy ukazuje wiele aspektów portowego miasta. Na tle nabrzeża ze stalowymi rusztowaniami ujętego pod lekkim skosem artysta umieścił po lewej stronie, wręcz archetypiczny, wizerunek marynarza z fajką, a po prawej, również pod kątem, fragment nowoczesnego modernistycznego budynku. Mimo że Brzeskiemu bliższa była tradycja surrealistyczna, w omawianej pracy dostrzec można nawiązania do konstruktywizmu przejawiające się nie tylko w warstwie formalnej, ale także ideologicznej. Kompozycja wpisuje się w głoszoną przez władze państwowe od drugiej połowy lat 20. XX narrację o Polsce Morskiej. Morze zajęło istotne miejsce w zbiorowej wyobraźni, a Gdynia stała się miastem-symbolem, powstałym praktycznie od nowa w miejscu niewielkiej letniskowej wsi. Otwarta na świat, dynamicznie rozwijająca się metropolia z najnowocześniejszym portem nad Bałtykiem, zbudowana w duchu popularnego na przełomie lat 20. i 30. modernizmu, była synonimem sukcesu odbudowującego się po odzyskaniu niepodległości kraju. Nadmorskie miasto inspirowało również artystów, zwłaszcza posługujących się fotografią, którzy za jej pomocą wydobywali piękno surowej, modernistycznej architektury, monumentalizm portowych konstrukcji i maszyn. W artykule „Miasta − które czekają na swoich reżyserów" z 1932 roku Brzeski pisał o Gdyni: „to nowe kubistyczne miasto, nie mające sobie równego w całej Europie − czyste, o linii na wskroś nowoczesnej rosnące z dnia na dzień, ze swym wspaniałym, nowocześnie urządzonym portem”.

W 1935 roku artysta uwiecznił Gdynię także w znajdującym się w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi „Reportażu z Gdyni". Skupił się w nim na jej przemysłowym charakterze, uwypuklając go za pomocą zbliżeń, rytmizacji, nieoczywistego kadrowania, ujęć z góry i innych zabiegów formalnych właściwych dla fotografii nawiązującej do rozwijającego się w Niemczech nurtu Nowej Rzeczowości (Neue Sachlichkeit).

Tematem fotokolażu jest Gdynia. W dwudziestoleciu międzywojennym z wioski stała się nowoczesną metropolią. Artysta zestawia trzy motywy charakterystyczne dla tego miasta: marynarza, statek i mo- dernistyczny budynek. Skosy kompozycji wprowadzają dynamizm i odzwierciedlają zawrotne tempo rozwoju portowego miasta. Brzeski był współpracownikiem tygodników koncernu Ilustrowany Kurier Codzienny. Przyczynił się do wprowadzenia nowoczesnych form wyrazu w kulturze masowej.

Praca powstała z trzech elementów. Autor wyciął je z różnych fotografii. Jako tło wybrał fragment konstrukcji stojącej w porcie. Po lewej umieścił twarz marynarza. Po prawej nowoczesny budynek. Łączenie fragmentów z różnych zdjęć było bardzo popularne w latach 30. Technika ta to fotomontaż. Odpowiadała nowoczesnemu duchowi epoki. Dzięki niej można było pokazać kilka rzeczy w jednym miejscu. Praca opowiada o mieście z portem − Gdyni. W drugiej połowie lat 20. XX w. miasto rozwijało się bardzo szybko. Powstał tam najnowocześniejszy port nad Bałtykiem. Gdynia stała się wówczas symbolem budowy nowej Polski.

Dorota Stolarska-Kultys

„Port” Janusza Marii Brzeskiego to fotomontaż. Praca łączy trzy fragmenty fotografii. U góry widać skomplikowany układ urządzeń portowych. Po lewej znajduje się twarz marynarza z fajką. Po prawej - modernistyczny budynek. Fotomontaż pozwala na szybkie, skrótowe opowiedzenie historii. Praca „Port” ukazuje, jak powstawał port w Gdyni. Gdynia to chyba jedyny przypadek na świecie, kiedy port jest starszy od miasta, w którym go zbudowano. Z małej wioski powstawał port pełnomorski. Powstające modernistyczne budynki często miały okna w kształcie bulajów i ściany zaokrąglone na wzór kadłubów okrętów.

Małgorzata Wiktorko, Agnieszka Wojciechowska -Sej, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Janusz Maria Brzeski

Tytuł: „Port”

Wymiary: wysokość 15 cm,  szerokość 20,2 cm

Technika: fotomontaż

Rok powstania: 1930

„Port” Janusza Marii Brzeskiego to poziomy prostokątny fotokolaż przyklejony na sztywnym papierze. Kadr zakomponowany jest z trzech wyciętych z czarno białych fotografii elementów: twarzy marynarza, statku i fasady modernistycznego budynku.

Lewą część zdjęcia zajmuje popiersie portretowe mężczyzny z jasną brodą i wąsami. Ma on ciemną marynarską czapkę z daszkiem i skórzanym otokiem, widzianą fragmentarycznie prawą dłonią trzyma na wysokości ust drewnianą fajkę. Otwarte, jakby w rozmowie, usta obnażają zniszczone nałogiem zęby. Ogorzała słońcem i wiatrem twarz pokryta jest siateczką zmarszczek. Ma wąski, prosty nos, jasne, ocienione łukami brwiowymi, głęboko osadzone oczy.  Trudno określić precyzyjnie wiek mężczyzny, choć lata młodzieńcze z pewnością są już za nim.

 Dolna krawędź zdjęcia przecina jego klatkę piersiową w ciemnym stroju, lewy brzeg biegnie przez skroń, policzek i dłoń. Czubek ciemnej czapki dotyka niemal górnej krawędzi pracy.

Prawa dolna część kompozycji zajęta jest przez ukazany w skrócie perspektywicznym nowoczesny miejski budynek, który wbija się tępym klinem w ramię marynarza. Jest to długa, sześciopiętrowa kamienica z wysokim parterem, przypominająca swoją bryłą prostopadłościan. Rzędy prostych, geometrycznych okien rytmicznie porządkują fasadę. Dynamiki bryle dodają widoczne uskoki poszczególnych części budynku. Zdjęcie kamienicy kończy się mniej więcej w połowie szerokości pracy. 

Ostatnim elementem budującym jednocześnie tło pracy jest fotografia dużego przemysłowego okrętu, który ciasno zapełnia przestrzeń pomiędzy twarzą marynarza a budynkiem oraz ponad nim.  Okręt ma masywny kadłub, nad którym wznoszą się kominy, ażurowe rusztowania i rampy. Nie jest to pasażerska fregata, a okręt demonstrujący siłę, dynamikę, energię i mechaniczną nowoczesność.

Janusz Maria Brzeski zestawia w fotokolażu trzy elementy charakterystyczne dla Gdyni – miasta i portu, które powstawało w ekspresowym tempie. Marynarz, modernistyczna architektura i statek zakomponowani w dynamicznych skosach oddają dynamikę rosnącej metropolii i nowoczesnych rozwiązań. 

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN