Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Konwalie lufy i samolot" to jeden z licznych zrealizowanych przez Janusza Marię Brzeskiego fotomontaży. Artysta rozwinął swoje zainteresowanie fotograficznym kolażem we Francji, gdzie podczas pobytu w Paryżu w latach 1929–1930, zetknął się z surrealizmem. Po powrocie do Polski upowszechnił tę technikę w wysokonakładowej prasie. Fotomontaż idealnie wpisywał się w nowoczesny wizualny język kultury masowej rozkwitającej w latach 30. Łącząc sztukę z techniką, wykorzystując gotowe wytwory uzyskane drogą mechaniczną, syntezując wielość zjawisk w jednym miejscu, był formą najlepiej oddającą dynamikę wielkomiejskiej cywilizacji i społeczeństwa urzeczonego jej zdobyczami. Już w 1924 roku Mieczysław Szczuka, prekursor fotomontażu w Polsce, głosił, że jest to „zjawisko wzajemnego przenikania się najróżniejszych zjawisk zachodzących we wszechświecie [...] nowoczesna epopea” („Blok”, 1924, nr 9).

W pracy „Konwalie, lufy i samolot" Brzeski wykorzystał fotografię ukazującą konwalie w dużym powiększeniu, na którą nakleił wycięte z innych zdjęć fragmenty dział przeciwlotniczych i samolot. Zaproponowane przez artystę zestawienie elementów pochodzących z diametralnie rożnych porządków zawiera w sobie dość czytelny przekaz. Kwiaty odnoszące się do natury, niewinności i pokoju zderzone zostały z obiektami o charakterze militarnym kojarzonymi ze zniszczeniem i wojną. To nawiązanie do sytuacji politycznej w Europie i nastrojów niepokoju panujących w drugiej połowie lat 30. potęgowanych przez wybuch wojny w Hiszpanii i postępujący proces militaryzacji Niemiec. Fotomontaż „Konwalie, lufy i samolot" był jedną z ilustracji towarzyszących zamieszczonemu w 1936 roku w tygodniku „As” artykułu „Za kulisami przyszłej wojny". Bezpośrednią inspiracją dla tekstu był prawdopodobnie film Rok 2000 wyreżyserowany przez Williama Camerona Menziesa według scenariusza George'a Wellsa na podstawie jego własnej powieści „Kształt rzeczy przyszłych" (1933). Film, który wszedł na ekrany w 1936 roku, ukazywał katastroficzną wizję wyniszczającej ludzkość wojny światowej. Artykuł, odwołując się do obrazu kinowego i fotografii dokumentujących skutki bombardowania hiszpańskich miast, wskazywał na rolę, jaką w wojnie przyszłości odegra nowoczesna broń, a szczególnie lotnictwo niosące śmierć i zniszczenie. Nawiązuje do tego również fotomontaż Brzeskiego i towarzyszący mu podpis: „Piękno form stworzonych przez człowieka, a zaklętych w masę stali śmiercionośnych narzędzi wojny, rywalizuje z pięknem form przyrody, która nas otacza...”.

Kompozycja „Konwalie, lufy i samolot" oparta jest na dosłowności, a autor operuje prostymi, łatwymi do zdekodowania, symbolami. To cecha charakterystyczna dla montaży tworzonych z myślą o masowym kolportażu prasowym. Czytelne odwołanie do postaw antywojennych czyni z pracy formę o charakterze publicystycznym, oddalając ją jednocześnie od surrealistycznych i dadaistycznych źródeł, w których poszczególne fragmenty łączone były w sposób pozaracjonalny. Tygodnik „As”, w którym zamieszczona została praca, był wydawany przez koncern „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, z którym Brzeski współpracował w okresie międzywojennym, projektując i ilustrując okładki i artykuły także do innych czasopism, m.in. „Tajnego Detektywa”.

W pracy „Konwalie, lufy i samolot" jako tło posłużyła fotografia ukazująca konwalie. Artysta nakleił na nią fragmenty z innych zdjęć. Przedstawiają działa i samolot. Sklejone ze sobą elementy pochodzą z rożnych światów. To połączenie niesie za sobą prosty przekaz. Kwiaty odnoszą się do natury, niewinności i pokoju. Obiekty o charakterze wojskowym kojarzą się ze zniszczeniem i wojną. W zestawieniu tym można dostrzec nawiązania do sytuacji politycznej w Europie. Wiązał się z nią niepokój. Pamiętano I wojnę światową i bano się kolejnej. Brzeski posłużył się fotomontażem. To forma bardzo popularna w latach 30. Odpowiadała nowoczesnemu duchowi epoki. Fotomontaż powstał w wyniku połączenia elementów, które pochodzą z kilku fotografii.

Dorota Stolarska-Kultys

Praca „Konwalie, lufy i samolot” jest fotokolażem. Fotokolaż to sfotografowany kolaż. Kolaż polega na łączeniu różnych materiałów np. gazet, tkanin, fotografii. Są one naklejane na papier lub płótno. Janusz Maria Brzeski najczęściej robił fotokolaże z różnej wielkości zdjęć.

Na fotografię przedstawiającą konwalię majową naklejone są dwa zdjęcia. Jedno zdjęcie przedstawia działo przeciwlotnicze. Drugie zdjęcie ukazuje samolot pocztowy. Samolot  przystosowano jednak do zadań bojowych. Praca Janusza Marii Brzeskiego powstała w drugiej połowie lat 30. Pojawiły się wtedy przeczucia zbliżającej się wojny.

Małgorzata Wiktorko, Agnieszka Wojciechowska -Sej, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Janusz Maria Brzeski

Tytuł: „Konwalie, lufy i samolot”

Wymiary: kartki wysokość 23 cm,  szerokość 15,7 cm, fotokolaż wysokość 18,5 cm x szerokość 14 cm

Technika: fotomontaż

Rok powstania: 1936

 „Konwalie, lufy i samolot” Janusza Marii Brzeskiego to czarnobiały fotokolaż o kształcie pionowego prostokąta. Brzeski ciął fotografie i naklejał na bazowe zdjęcie. Poszczególne elementy pracy mają różną temperaturę – niektóre to chłodne, stalowe walory, inne zbliżają się do ciepłej sepii.

Bazą pracy jest chłodne czarnobiałe zdjęcie przedstawiające na czarnym tle dwie gałązki konwalii i dwa liście. Rośliny wchodzą w kadr z lewej strony od dołu i tworzą diagonalne, wachlarzowato rozchodzące się linie. Liście okalają gałązki kwiatów. Najdłuższą formą jest liść, którego czubek zagina się i miejscem zagięcia dotyka górnej krawędzi pracy. Pod nim znajdują się dwie gałązki konwalii, obsypane białymi dzwonkami kwiatów, ustawione pod katem 45 stopni. Pod nimi widnieje szeroki, krótki liść, dotykający czubkiem prawej krawędzi pracy.

Na zdjęcie konwalii naklejone są wycięte z fotografii o cieplejszej temperaturze dwa fragmenty dział o trzech lufach oraz samolot. Działa przyklejone są w lewej dolnej części, zajmują obszar nieco większy niż dolna lewa ćwiartka pracy. W kadrze w dolnym lewym narożniku znajduje się osłona armaty, przez którą celują w górę, lekko skośnie ku prawej stronie, trzy lufy działa przeciwlotniczego. Ukazana jest od dołu. Za nią widnieje drugie, mniejsze potrójne działo, widziane z boku. Jego lufy skierowane są w prawą stronę, lekko w dół. Prawie całą szerokość kadru w górnej części pracy zajmuje wycięty ze zdjęcia samolot, wznoszący się w prawą stronę.

Na kadłubie samolotu widnieje pozioma ciemna linia, przerwana ponad skrzydłem napisem SKY CHIEF. Na pionowej płycie ogona jest napis X12 265. Samolot ten to śmigłowiec Northrop Gamma, zaprojektowany i wyprodukowany w latach 30-tych do celów służb cywilnych – na przykład dostarczania poczty. Z biegiem czasu przystosowano go do celów bojowych.

Praca „Konwalie, lufy i samolot” powstała w 1936 roku. Janusz Maria Brzeski w 1935 roku odbył podróż do Belgii i Holandii. Lufy zasłaniające kwiaty, które wycelowane są w lecący samolot to przeczucie wojny, która nabrzmiewała w Europie od dojścia do władzy w Niemczech Adolfa Hitlera.

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN