Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Metal" to projekt plakatu łączący w sobie fotogram z elementami montażu negatywowego. W górnej części kompozycji umieszczona została fotografia przedstawiająca w dużym zbliżeniu mechanizm kół lokomotywy. U dołu, na czarnym tle, znajdują się luźno rzucone białe litery układające się w słowo „METAL”, poniżej pusta biała przestrzeń. Wykorzystana w kompozycji fotografia zdradza charakterystyczną dla czasów Brzeskiego fascynację postępem technicznym, przemysłem i mechanizacją. Lokomotywa – symbol prędkości – jest tu niemalże abstrakcyjnym bytem złożonym z niezliczonej ilości nitów, trybów i tłoków, które tworzą idealnie funkcjonującą konstrukcję. Fotografia jako medium skrajnie precyzyjne pozwala na uchwycenie tych wszystkich, często niedostrzegalnych, szczegółów i ukazanie ich w zupełnie nowym, wydobywającym piękno ich struktury, ujęciu.

Brzeski rozpoczął eksperymenty z fotografią podczas swojego pobytu w Paryżu w latach 1929-1930. Powstały wówczas jego pierwsze zdjęcia, fotomontaże i fotogramy. W pracach, w których posługiwał się montażem, czerpał przeważnie z surrealizmu. W fotografii deklarował podporządkowanie kompozycji rygorowi geometrii charakterystyczne dla koncepcji fotografii konstruktywistycznej Aleksandra Rodczenki. Jednocześnie bliskie było mu podejście właściwe dla nurtu niemieckiej Nowej Rzeczowości (Neue Sachlichkeit), postulującej obiektywne przedstawianie rzeczywistości, i Nowego Widzenia (Neues Sehen) skupionego na materialności zwykłych przedmiotów i wytworach nowoczesnej mechanicznej cywilizacji. Fotografia „nowowidzeniowa” zmierzała do zerwania z tradycyjnymi malarskimi wzorcami komponowania ujęć na rzecz nowego języka „czystej” wypowiedzi fotograficznej, czemu służyć miały nowe rozwiązania formalne, takie jak zbliżenia, rytmizacja, nieoczywiste kadrowanie czy ujęcia z góry. Brzeski stosował je również w swoich pracach, czego najlepszym przykładem jest znajdujący się w zbiorach Muzeum Sztuki, a pochodzący z 1935 roku „Reportaż z Gdyni". Swoje oczekiwania wobec fotografii, a także filmu, artysta ujął w artykule z 1932 roku „Miasta − które czekają na swoich reżyserów": „Oto tematy: Dym, Węgiel, Maszyna, Nafta. [...] Fotografujcie szkło, wodę rozedrganą, pędzące ekspresy, przesuwające się zwrotnice. Pokażcie labirynt szyn ginących na sentymentalnym horyzoncie i sygnały kolejowe. [...] Pokażcie pracę trybów, maszyn, ujmijcie je w rytm, sfilmujcie w całym blasku rozdygotanych połysków i drgań, pracujących HP [koni mechanicznych].” („Kurier Filmowy” dodatek do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, 29 XI 1932, nr 48).

Projekt plakatu „Metal", wraz z inną, pochodząca z początku lat 30., pracą Brzeskiego „Kompozycja 129" (też w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi) zaprezentowane zostały na „I Wystawie Fotografii Modernistycznej", którą artysta zorganizował wraz z Kazimierzem Podsadeckim w Muzeum Przemysłowym w Krakowie. Dzięki międzynarodowym kontaktom m.in. Jana Brzękowskiego, paryskiego korespondenta koncernu „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, z którym Brzeski i Podsadecki współpracowali, na ekspozycji udało się pokazać prace czołowych twórców fotografii eksperymentalnej, m.in. László Moholy-Nagy’a, Hansa Richtera i Man Raya.

Dorota Stolarska-Kultys

Prace fotograficzne przedstawiają napór techniki na życie człowieka. Zderzają jednostkę z siłą maszyny, wpisują ciało w rytm jej funkcjonowania. Zgodnie z diagnozą Brzeskiego, ludzie stopniowo stają się robotami – zachowują się i ubierają podobnie, mieszkają w podobnych wnętrzach. Ich praca, jak pisał Brzeski, „została zorganizowana na wzór maszyn”, a indywidualność stała się zbyteczna.

Praca to projekt plakatu. Autor wykorzystał w niej fotografię przedstawiającą fragment lokomotywy. Jest ona pokazana na dużym zbliżeniu. Pod zdjęciem, na czarnym tle, znajduje się biały napis „METAL”. Niżej pusta biała przestrzeń. Fotografia to przejaw zachwytu nad postępem technicznym. W latach 20. i 30. uważano, że maszyny są piękne. Doceniano ich nowoczesny kształt. Lokomotywa była symbolem prędkości. Dzięki fotografii można było pokazać piękno zdobyczy techniki. Ukazywano ich fragmenty. Takie fotografie zdradzały, jak działa maszyna.

Dorota Stolarska-Kultys

Praca Janusza Marii Brzeskiego „Metal” to projekt plakatu. Najważniejszą częścią tego plakatu jest fotografia fragmentu lokomotywy. U dołu znajduje się napis METAL. Jak wielu artystów, Brzeski był zainteresowany rozwojem przemysłu. Lokomotywa była symbolem prędkości. Brzeski pokazuje w zbliżeniu fotograficznym małe elementy techniczne lokomotywy. W latach 30. XX w. wszystkie te tryby, nity, tłoki maszyn wydawały się artystom bardzo atrakcyjne. Sposób ułożenia poszczególnych części maszyny, artyści konstruktywistyczni traktowali jako wzór układu form, niemal idealnej struktury. 

Małgorzata Wiktorko, Agnieszka Wojciechowska -Sej, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Janusz Maria Brzeski

Tytuł: „Metal”

Wymiary: wysokość 40 cm,  szerokość 30 cm

Technika: fotografia czarno- biała, fotomontaż

Rok powstania: ok. 1931

Praca Janusza Marii Brzeskiego to prostokątny pionowy fotomontaż z monochromatycznych fotografii. Pracę można podzielić na trzy nierówne strefy: biały trójkąt prawego dolnego narożnika, czarną diagonalną wstęgę z napisem „METAL” i górną połowę kompozycji – zdjęcie kół pociągu.

Prawy dolny narożnik pracy to gładka, błyszcząca biel ograniczona ukośną, lekko falującą linią, która biegnie od dolnego lewego rogu do prawej krawędzi, i którą przecina na wysokości około dziesięciu centymetrów. Falująca przeciwprostokątna jest jednocześnie dolnym brzegiem czarnej wstęgi, która od góry ma rozmyty, rozlany kontur. Wstęga ma wysokość około 20 centymetrów. Na gładkim czarnym tle widnieją białe litery – geometryczne wersaliki, biegnące ukosem zgodnie z układem wstęgi „MET” i nieco wyżej, z wyraźnym przesunięciem „AL.”.

Ostatni pas kompozycji to ciasno wypełniające górną część pracy zdjęcie kół pociągu z tłokami, przekładniami, sworzniami i nitowanymi pokrywami mechanizmów. Maszyna ujęta jest na fotografii lekko ze skosu, co sprawia wrażenie, że obserwujemy koła pojazdu, który wjeżdża z lewej strony i przekracza prawą krawędź pracy.

Tytułowy „METAL” pojawia się jako graficzny układ liter o określonym sensie oraz pod postacią wprawionej w ruch maszynerii. Praca Brzeskiego jest z jednej strony zachwytem i triumfem techniki nad niemocą jednostki, z drugiej strony – ziarnem wątpliwości czy – jak pisał Brzeski praca człowieka, która „została zorganizowana na wzór maszyn” nie uczyni bezużyteczną naszej indywidualności?

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN