Józef Robakowski. O drodze od sztuki Katarzyny Kobro do Nagrody jej imienia.

Józef Robakowski na wernisażu wystawy laureatów Nagrody im. Katarzyny Kobro „Próba całości", Muzeum Sztuki w Łodzi, 2024, fot. HaWa. Archiwum Muzeum Sztuki w Łodzi

Pomysłodawcą Nagrody im. Katarzyny Kobro, którą od 2001 roku przyznają „Artyści Artystom" jest Józef Robakowski – neoawangardowy artysta multimedialny, historyk sztuki, operator, fotograf, pedagog, animator niezależnego ruchu artystycznego w Polsce, twórca Galerii Wymiany. Robakowski to jedna z najwybitniejszych postaci współczesnej sceny artystycznej. Urodzony w 1939 roku w Poznaniu artysta studiował zabytkoznawstwo i historię sztuki na Uniwersytecie Toruńskim i sztukę operatorską w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi, gdzie od 1970 do 2018 roku był wykładowcą, prowadząc m.in. Pracownię Działań Multimedialnych. Jego praktyka artystyczna koncentruje się wokół filmu, fotografii i innych mediów wizualnych. Od końca lat 50. zajmuje się fotografią, eksperymentując z technologiami zapisu fotograficznego, tworzy obiekty i instalacje fotograficzne.  Od 1978 roku prowadzi (założoną wspólnie z Małgorzatą Potocką) Galerię Wymiany w Łodzi. Jest inicjatorem licznych wydarzeń artystycznych, kuratorem kilkudziesięciu wystaw, wydawcą, autorem tekstów i publikacji. Mieszka i pracuje w Łodzi.
W związku z 21. edycją Nagrody im. Katarzyny Kobro opowiada o historii tego wyjątkowego wyróżnienia i jego współczesnym znaczeniu.

„Na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu na kierunku Zabytkoznawstwo studiował ze mną w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku pochodzący z Łodzi Janusz Zagrodzki, późniejszy historyk sztuki, krytyk, autor wystaw sztuki współczesnej i tekstów krytycznych, kurator w Muzeum Sztuki w Łodzi i założyciel Galerii Ślad. To on już na trzecim roku jako pracę seminaryjną przygotował referat o Katarzynie Kobro. Wtedy po raz pierwszy zobaczyłem jej prace. To był szok. Zaskoczeni byli profesorowie, no i my studenci, chociaż należąc do awangardowej Grupy Zero-61 interesowaliśmy się szczególnie sztuką nowoczesną.

Janusz Zagrodzki (trzeci z prawej) w czasie wernisażu kuratorowanej przez siebie wystawy „Druk funkcjonalny", Muzeum Sztuki w Łodzi, 1975. Archiwum Muzeum Sztuki, Łódź.

„Grupa Zero-61", Muzeum Sztuki w Łodzi, 07.10.2016, Fot. M. Pietrzak, Archiwum Muzeum Sztuki, Łódź.

Katarzyna Kobro była dla nas odkryciem, chociaż zdając w 1958 roku bez powodzenia egzamin wstępny do łódzkiej Szkoły Filmowej już spotkałem się z nazwiskiem tej wybitnej rzeźbiarki zwiedzając Muzeum Sztuki. Po wykładzie Janusza Zagrodzkiego błyskawicznie się zainteresowałem zarówno nią, jak i Władysławem Strzemińskim.

W 1971 roku zrobiliśmy razem z Zagrodzkim pierwszy film o niej. On był scenarzystą, natomiast ja wyreżyserowałem ten krótkometrażowy film o sztuce, nadając mu tytuł: „Kompozycje Przestrzenne Katarzyny Kobro”. Pracowaliśmy w trudnych warunkach, w Studio Małych Form Filmowych „Semafor”. Co ciekawe, film ten ku zdziwieniu jury zakopiańskiego Festiwalu Filmów o Sztuce zdobył nagrodę publiczności za swoją „bojową” atmosferę i świetną muzykę Eugeniusza Rudnika.
Potem zrobiłem jeszcze profesjonalnie przygotowany półgodzinny program telewizyjny pt. „Rzeźbiarka. Katarzyna Kobro 1898-1951” na stulecie jej urodzin w 1998 roku, z tekstami teoretycznymi artystki w interpretacji Małgorzaty Potockiej. W 2011 roku w trakcie prawosławnej liturgii za nią w cerkwi św. Aleksandra Newskiego nakręciłem kamerą amatorską trzeci, autorski wideo-film pt. „Uniesienie. Oratorium dla Katarzyny Kobro”. To pokazuje, jak bardzo Katarzyna Kobro była mi bliska.

Józef Robakowski, „Kompozycje przestrzenne Katarzyny Kobro", 1971. © Józef Robakowski, Archiwum Galerii Wymiany. Dzięki uprzejmości artysty.

Józef Robakowski, „Kompozycje przestrzenne Katarzyny Kobro", 1971 (kadr). © Józef Robakowski, Archiwum Galerii Wymiany. Dzięki uprzejmości artysty.

Józef Robakowski, „Kompozycje przestrzenne Katarzyny Kobro", 1971 (kadr). © Józef Robakowski, Archiwum Galerii Wymiany. Dzięki uprzejmości artysty.

Józef Robakowski na wystawie „Atlas Nowoczesności", Muzeum Sztuki w Łodzi, fot. Krzysztof M. Bednarski. Dzięki uprzejmości Krzysztofa M. Bednarskiego.

Józef Robakowski na wystawie „Atlas Nowoczesności", Muzeum Sztuki w Łodzi, fot. Krzysztof M. Bednarski. Dzięki uprzejmości Krzysztofa M. Bednarskiego.

Kiedy zaczęliśmy jako Warsztat Formy Filmowej jeździć po Europie, Katarzyna Kobro zawsze była naszą bohaterką, artystką, która zapoczątkowała w Polsce sztukę analityczną. Była też dla nas symbolem odrębności w stosunku do Zachodu. Zazdrościli nam jej. Nie była wówczas znana, rozpoznanie nastąpiło dopiero w 1973 roku po zorganizowanej przez Ryszarda Stanisławskiego wystawie „Constructivism in Poland”, prezentującej konstruktywizm polski w RFN i Holandii, a następnie m.in. w Stanach Zjednoczonych. Odkryliśmy też organiczność jej sztuki zawartej w „czasoprzestrzeni”.

„Konstruktywizm w Polsce 1923-1939. Kolekcja międzynarodowa sztuki nowoczesnej",  Muzeum Sztuki w Łodzi, 08.01-07.09.1986. Archiwum Muzeum Sztuki, Łódź.

„Polski konstruktywizm" w galeriach USA,  Dziennik Popularny, 27.01. 1976. Archiwum Muzeum Sztuki, Łódź.

Józef Robakowski, Małgorzata Potocka, Jurgen Blum-Kwiatkowski, Birgit Hein, Kolonia, 1976. Archiwum Galerii Wymiany. Dzięki uprzejmości artysty.

Zaufała mi jej córka Nika Strzemińska i kuzyn Georg Kobro, proponując na specjalnym spotkaniu w Warszawie rodzaj „opieki artystycznej” nad dorobkiem tej wybitnej artystki. Wtedy wpadłem na pomysł corocznej uroczystości wręczania specjalnej nagrody, którą poszukującym artystkom i artystom będzie przyznawało samo środowisko artystyczne. Od tej pory zgodnie z życzeniem Niki i Georga staram się z wielkim szacunkiem razem z gronem przyjaciół i sympatyków Katarzyny Kobro honorować pamięć o Niej. W tym roku w Muzeum Sztuki już po raz dwudziesty pierwszy będziemy wręczać to szczególne wyróżnienie.

Nika Strzemińska podczas otwarcia wystawy „Katarzyna Kobro 1898 - 1951. W setną rocznicę urodzin", Muzeum Sztuki w Łodzi, 1998, Archiwum Muzeum Sztuki, Łódź.

W 1971 roku na podstawie odnalezionego przeze mnie w publikacji „Kompozycja przestrzeni, obliczenia rytmu czasoprzestrzennego" Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego jej rysunku z 1931 roku przedstawiającego linię podzieloną „płotkami” stworzyłem ideę filmowej partytury łańcuchowej. Skorzystałem z niej po raz pierwszy w eksperymentalnym filmie z 1971 roku, rozdając moim 22 studentom po 20 metrów czarnej taśmy do twórczej ingerencji. Oddali mi te 22 kawałki, połączyłem je i powstał z niej bezkamerowy, oryginalny film pt. „22x”. Tę biostrukturę podpowiedziała mi Katarzyna Kobro i potem ją kontynuowałem w wielu pracach filmowych, ale też jako kurator eksperymentalnych multimedialnych otwartych wystaw.

Katarzyna Kobro, Władysław Strzemiński, „Kompozycja przestrzeni, obliczenia rytmu czasoprzestrzennego", Bibljoteka "a. r."; no 2, Łódź, 1931, reprint Muzeum Sztuki, Łódź, 1993 (okładka i fragment). Archiwum Muzeum Sztuki, Łódź

Józef Robakowski, „22x", 1971. © Józef Robakowski. Dzięki uprzejmości artysty.

Robiłem filmy, w których artysta wypowiada się sam za siebie, a reżyser jest często tylko organizatorem. Chciałem oddać władzę artyście. Denerwowali mnie szczególnie Tadeusz Kantor i Józef Szajna jako kompletnie arbitralni reżyserzy. Natomiast Nagrodę im. Katarzyny Kobro wyzwoliliśmy z tej przemocowej konwencji. Jest czterech ludzi wprawiających ją w ruch: artystka multimedialna, improwizatorka i kompozytorka Aleksandra Chciuk, przyjaciel sztuki i znany kolekcjoner Dariusz Bieńkowski, kuratorka Maria Morzuch, i ja. Wspólnie wybieramy artystę lub artystkę podejmujących decyzję, jakie trzy lub cztery osoby zaprosić do jury. Wskazani zbierają się i wybierają drogą wspólnej debaty nagrodzoną osobę już bez nas. To pewne ryzyko, ale jak się okazuje, jako metoda dobrze się sprawdza. To właśnie Katarzyna Kobro podsunęła nam to koncepcyjnie oryginalne rozwiązanie. Odnaleźliśmy je w Jej postawie, tekstach teoretycznych i pracy twórczej z zasady otwartej na wolną przestrzeń. Ta metoda daje nagrodzie otwartą na autorskie propozycje i żywą formułę oraz różnorodność.

Rzeźba Katarzyny Kobro „Kompozycja przestrzenna (2)", 1928 powiększona na potrzeby filmu Józefa Robakowskiego, „Żywa Galeria", 1975, kadr niewykorzystany w ostatecznej wersji. © Józef Robakowski, Archiwum Galerii Wymiany. Dzięki uprzejmości artysty.

Gerhard Jürgen Blum-Kwiatkowski w trakcie wręczania Nagrody im. Katarzyny Kobro za 2002 rok w Galerii Wschodniej oraz na grobie Katarzyny Kobro, 2002, fot. Marcin Polak. Archiwum Galerii Wschodniej.

Panichida towarzysząca przyznaniu Nagrody im. Katarzyny Kobro za 2015 rok Jadwidze Sawickiej (pierwsza z lewej), Cerkiew im. Aleksandra Newskiego, Łódź, 2016. Archiwum Muzeum Sztuki, Łódź.

Józef Robakowski, Aleksandra Chciuk, Maria Morzuch, Katarzyna Kozyra w czasie gali wręczenia Nagrody im. Katarzyny Kobro 2021, Muzeum Sztuki w Łodzi, fot. HaWa. Archiwum Muzeum Sztuki, Łódź.

Kojii Kamoji (drugi z lewej) w czasie wręczenia Nagrody Kobro za 2020 rok, Muzeum Sztuki, Łódź, 2021, fot. HaWa. Archiwum Muzeum Sztuki, Łódź.