Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Łuczniczka" to jeden z licznych zrealizowanych przez Janusza Marię Brzeskiego fotomontaży. Artysta rozwinął swoje zainteresowanie fotograficznym kolażem we Francji, gdzie podczas pobytu w Paryżu w latach 1929–1930, zetknął się z surrealizmem. Po powrocie do Polski upowszechnił tę technikę w wysokonakładowej prasie. Fotomontaż idealnie wpisywał się w nowoczesny wizualny język kultury masowej rozkwitającej w latach 30. Łącząc sztukę z techniką, wykorzystując gotowe wytwory uzyskane drogą mechaniczną, syntezując wielość zjawisk w jednym miejscu, był formą najlepiej oddającą dynamikę wielkomiejskiej cywilizacji i społeczeństwa urzeczonego jej zdobyczami. Już w 1924 roku Mieczysław Szczuka, prekursor fotomontażu w Polsce, głosił, że jest to „zjawisko wzajemnego przenikania się najróżniejszych zjawisk zachodzących we wszechświecie [...] nowoczesna epopea” („Blok”, 1924, nr 9).

W pracy „Łuczniczka" Brzeski wykorzystał fotografię ukazującą kwitnące drzewa owocowe w sadzie, na którą, na pierwszym planie, nakleił postać łuczniczki i fragmenty powiększonych ukwieconych gałęzi. Dziewczyna o sprężystej, wysportowanej sylwetce wpisuje się w nowy model kobiecości lansowany w dwudziestoleciu międzywojennym. Na przełomie lat 20. i 30. zachęcano kobiety do zdrowego trybu życia, ćwiczeń fizycznych, ruchu i aktywnego wypoczynku na świeżym powietrzu. Zalecano im także udział w zawodach sportowych, zarezerwowanych wcześniej przeważnie dla mężczyzn. W popularyzowaniu nowej kobiecości szczególna rolę odgrywała prasa, odpowiedzialna za kształtowanie świadomości ówczesnego społeczeństwa. W 1929 roku czasopismo „Przegląd Mody” głosiło: „Pięknością naszych czasów jest Diana […] smukła, z lekko napiętymi mięśniami ud, z ramionami prężącymi się w dal, o głowie małej, drobnej i jędrnych piersiach, o sylwetce w liniach harmonijnych, nie zniekształconych przez najmniejszy nawet podkład tłuszczu” („Przegląd Mody” 1929, nr 6.). Ubrana w sportowy strój łuczniczka z fotomontażu Brzeskiego ucieleśnia opisany ideał. To propagandowo ujęty symbol rozkwitającej na przełomie lat 20. i 30. nowej kobiecości. W pracy dostrzec też można także bezpośrednie nawiązanie do mitycznego wzorca – rzymskiej bogini Diany (greckiej Artemidy), którą w sztuce przedstawiano zwykle jako młodą dziewczynę w krótkim chitonie, z łukiem, który był jej atrybutem. Fotomontaż powstał zapewne z przeznaczeniem do masowego kolportażu prasowego. Świadczą o tym zawarte na odwrocie notatki przeznaczone dla drukarza. W okresie międzywojennym Brzeski pracował dla koncernu „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, a jego kompozycje ilustrowały okładki i artykuły m.in. w czasopismach „Tajny Detektyw” i „As”.

Dorota Stolarska-Kultys

W pracy „Łuczniczka" tło stanowi fotografia kwitnących drzew. Artysta nakleił na nią fragmenty wycięte z innych zdjęć. Widzimy kobietę z łukiem i duże fragmenty gałęzi z kwiatami. Dziewczyna ma zdrową sylwetkę. Jest szczupła i umięśniona. Odpowiada wzorowi kobiecości z przełomu lat 20. i 30. Zachęcano wówczas kobiety do zdrowego trybu życia. Zalecano im ćwiczenia fizyczne i aktywny wypoczynek na świeżym powietrzu. Praca powstała z myślą o druku w gazecie. Brzeski posłużył się fotomontażem. To forma bardzo popularna w latach 30. Odpowiadała nowoczesnemu duchowi epoki. Fotomontaż powstał w wyniku połączenia elementów, które pochodzą z kilku fotografii.

Dorota Stolarska-Kultys

Praca „Łuczniczka” jest fotokolażem. Fotokolaż to sfotografowany kolaż. Kolaż polega na łączeniu różnych materiałów np. gazet, tkanin, fotografii. Są one naklejane na papier lub płótno. Janusz Maria Brzeski najczęściej robił fotokolaże z różnej wielkości zdjęć.

Na zdjęcie przedstawiające kwitnące drzewa owocowe naklejona jest fotografia łuczniczki. Sportsmenka ma na sobie strój sportowy z widocznym numerem. W rękach trzyma strzałę i łuk. Młoda kobieta jest mocno umalowana. Ma jasne, dokładnie uczesane włosy. Kobieta ma fryzurę modną w latach trzydziestych XX wieku. Jej nieskazitelny makijaż sugeruje, że nie jest to rzeczywiście sportsmenka, a raczej modelka, prezentująca nowy model kostiumu sportowego. Janusz Maria Brzeski często robił fotokolaże, które miały przeznaczenie reklamowe.

Małgorzata Wiktorko, Agnieszka Wojciechowska -Sej, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Janusz Maria Brzeski

Tytuł: „Łuczniczka”

Wymiary: wysokość 18,5 cm, szerokość 14 cm

Technika: fotomontaż

Rok powstania: niedatowany

 „Łuczniczka” to kolaż Janusza Marii Brzeskiego z powycinanych czarno-białych  fotografii, przedstawiający łuczniczkę w stroju sportowym w kwitnącym sadzie. Praca to pionowy prostokąt zdjęcia, przedstawiającego wiosenny sad z kwitnącymi drzewami owocowymi, z przekrzywionym ukośnie horyzontem. Linia horyzontu zaczyna się po lewej stronie na wysokości mniej więcej 1/3 zdjęcia i nieznacznie unosi się ku górze, zbliżając się do prawej krawędzi pracy. Kwitnące drzewa, których czubki koron sięgają do połowy zdjęcia, oraz pojedyncze gałązki drzew wchodzące w kadr ukośnymi liniami z prawej i lewej strony stanowią tło dla głównej bohaterki – łuczniczki. Widoczne ponad drzewami i spomiędzy pojedynczych gałązek niebo jest czyste. Jedynie nad drzewem po prawej stronie widoczna jest biała plama cumulusa. Pod drzewami rośnie bujna trawa.

Wyprostowana łuczniczka – postać z czarno-białego, ostrego zdjęcia wklejona do kompozycji - zajmuje niemal całą wysokość kadru.  To młoda, smukła kobieta, blondynka o lekko falowanych włosach okalających twarz do linii karku. Łuczniczka zwraca twarz w lewą stronę, front korpusu zwrócony jest w prawo. Ma wyregulowane brwi, migdałowe oczy, prosty nos i lekko otwarte, umalowane usta. Karnacja jest gładka, jasna. Sportsmenka ubrana jest w jasną, obcisłą koszulkę z półgolfem i modernistycznymi nadrukami. Na jej lewej piersi i ramieniu widnieją kształty koncentrycznych ostrokątów, które wierzchołkiem wskazują prawą pierś. Pod golfem, nad jej prawą piersią jest nadruk dużej cyfry 3, pod prawą piersią – ukośnie umieszczono czarną cyfrę siedem. Kobieta  w prawej ręce, zgiętej pod kątem prostym ma jedną strzałę, pasiastą brzechwą do góry. W lewej, ugiętej ręce dzierży wysoki łuk, lewą dłoń opiera o lewe biodro. Palcem wskazującym lewej ręki przytrzymuje strzałę, jak gdyby składała się oddania strzału. Dolną część ubrania stanowią krótkie czarne obcisłe spodenki, spięte wysoko na udach czarno-białymi pasiastymi paskami. Stoi na lekko rozstawionych nogach. Na stopach kobieta ma jasne, sportowe buty. Kobieta zakomponowana jest lekko ukośnie. Głowa ciąży w lewą , stopy – w prawą stronę pracy. Idealnie w centrum kolażu znajdują się biodra sportsmenki, ubrane w krótkie czarne spodenki.

Prawy dolny narożnik fotokolażu zajmuje wklejona gładka biała, geometryczna powierzchnia, na którym stoi łuczniczka. U stóp kobiety wklejone zostały dodatkowe obsypane białym kwieciem gałązki z innego zdjęcia. Są one nieproporcjonalnie większe od gałązek z tła. Przy postaci kobiety przypominają wielkością malwy.

Janusz Maria Brzeski w swoim fotokolażu przenosi sportsmenkę ze stadionu lub strzelnicy w wiosenną aurę kwitnącego sadu. Być może metaforycznie przyrównuje piękną dziewczynę do niewinnej gałązki jabłoni, choć broń w dłoniach kobiety jawnie przeczy temu stereotypowi. To silna, zdrowa, wysportowana dziewczyna, która uprawiając sport ma szansę odnieść sukces na polu innym niż małżeństwo i macierzyństwo. W latach 30-tych, gdy Janusz Maria Brzeski tworzył swoje fotokolaże, predystynacja kobiety była wciąż żywo dyskutowaną sprawą. Łuk w jej ręku to zabójcza broń, ale i atrybut amora.  

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN