Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

Teka „Wilno nr XII" zawiera zestaw trzydziestu trzech fotografii naklejonych na tektury. Prace wykonane w latach 1916 – 1919 ukazują przede wszystkim zabytkowe pałace Wilna, w którym Jan Bułhak mieszkał i pracował od 1912 roku. Dla urodzonego w Ostaszynie w ziemi nowogrodzkiej artysty, Wilno stało się źródłem licznych inspiracji i nieustającej fascynacji. Za namową malarza Ferdynanda Ruszczyca w 1912 roku przyjął posadę fotografa zajmującego się dokumentacją miejskiej architektury dla Zarządu Miasta Wilna. Jako fotograf miejski pracował do 1915 roku, po zakończeniu tej współpracy kontynuował jednak fotografowanie zabytków zarówno w Wilnie, jak i w innych polskich miastach.

Pośród fotografii zebranych w tece „Wilno nr XII" znalazł się między innymi usytuowany na lewym brzegu Wilii barokowy Pałac Słuszków. Bułhak sfotografował go na kilka sposobów, z różnych odległości i kątów. Uwagę zwracają zwłaszcza ujęcia wykonane z drugiego brzegu rzeki, ukazujące malownicze usytuowanie budynku pośród zieleni. Bułhak zachwycał się Wilnem jako miastem-ogrodem, w którym architektura i natura idealnie ze sobą harmonizują. W latach 30. pisał o mieście, że „łączy w sobie wdzięk pejzażu z majestatem architektury, mądrze podkreślając naturalne zalety położenia i wyzyskującej je dla okazałych kompozycji dekoracyjnych. A na swojej malowniczej palecie posługuje się najchętniej trzema naczelnymi barwami: świecącą bielą murów, spatynowaną czerwienią dachów i soczystą zielenią roślinnej szaty.” (J. Bułhak, „Wędrówki fotografa. W słowie i w obrazie", Wilno 1936). Autorowi udawało się oddać te trzy kolory nawet w monochromatycznych fotografiach, w których mocne światło ślizgające się po murach lub ginące w ich załomach odgrywało  często kluczową dla kompozycji rolę. W omawianej tece widać to najlepiej w pracach „Podwórze na Zarzeczu" i „Podwórze przy zaułku bernardyńskim".

Oprócz wspomnianych miejsc, w tece XII znalazły się także zdjęcia ukazujące Pałac Tyszkiewiczów przy ul. Trockiej, Dworek Römerówny, Kolegium ewangelicko-reformowane, dom przy Zatoczu, rogatkę i figurę Św. Jacka na Pohulance, bramę przy ul. Trockiej i Bramę Sapieżyńską na Antokolu oraz nietypowa fotografia, na której uchwycony został pożar. Tej ostatniej kompozycji zdecydowanie dalej jest do dokumentalnych wizerunków architektury, a bliżej do  malarskości piktorializmu.   

Dorota Stolarska-Kultys

Teka „Wilno nr XII", zawiera zestaw 33 fotografii. Każda z nich została naklejona na tekturę. Zdjęcia pochodzą z lat 1916 – 1919. Ukazują zabytki architektury Wilna. Jan Bułhak mieszkał i pracował tam od 1912 roku. Ostatnie fotografie miasta wykonał w 1920 roku. Na zdjęciach dominują budynki i ich detale.

Dorota Stolarska-Kultys

Informacje o artyście:

Jan Bułhak robił fotografie. Fotografował architekturę wielu miast, zabytków, detali architektonicznych. Najbardziej lubił robić zdjęcia Wilna. Zabytki Wilna pokazywał w połączeniu z zielenią. Często fotografował cienie i odbicia w wodzie.

Opis dzieła:

Zbiór 33 fotografii Jana Bułhaka „Teka Wilno nr XII“ pochodzi z lat 1916 – 1919. Artysta stosował specjalne techniki fotograficzne. Fotografia miała przypominać namalowany obraz. Taki efekt „malarskości“ w fotografii nazywa się piktoralizmem.

Fotografia nr 33 przypomina obraz Williama Turnera z 1835 roku „Pożar Parlamentu“.

Małgorzata Wiktorko, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Jan Bułhak

Tytuł: „Teka Wilno XII” – „Pałac Słuszków na Antokolu”

Wymiary: szerokość 14,3 cm, wysokość 10,8 cm, z passe-partout - wysokość 32 cm, szerokość 24

Technika: fotografia czarno-biała; brom (tonowany)

Rok powstania: 1916 – 1919

„Wilno Teka XII” Jana Bułhaka to zestaw 33 czarno białych fotografii zrobionych między 1916 a 1919 rokiem w Wilnie. Temperatura i odcień fotografii ciąży ku sepii. Przedstawiają precyzyjnie określone adresami zakątki miasta oraz detale architektoniczne i to architektura jest bohaterem zdjęć. Postacie ludzkie pojawiają się w nielicznych kadrach i wówczas są niewielkimi, anonimowymi figurami wobec budynków, wież, bram i elewacji kościołów. 

Bułhak opatruje fotografie tytułami wskazującymi na lokalizacje kadrów. W tece XII są to: „Rogatka na Pohulance”, „Pałac Słuszków na Antokolu”, „Pałac Tyszkiewiczów przy ulicy Trockiej”, „Kolegium ewangelicko-reformowane przy ul. Zawalnej” oraz „Pałac Römerówny”, „Podwórze na Zarzeczu”, „Dom przy Zatoczu”.

Pałac Słuszków na Antokolu to pozioma prostokątna fotografia przedstawiająca jasny, oświetlony słońcem barokowy  budynek, otoczony zielenią, odbijający się w lekko zmarszczonym lustrze wody  rzeki Wilii. Kompozycję zdjęcia można uporządkować dzieląc kadr na czworo osiami symetrii poziomą i pionową. Pozioma oś symetrii mniej więcej pokrywa się z granicą między lądem i wodą. Lewą górną ćwiartkę zajmują zabudowania pałacowe i czyste niebo powyżej. Prawą górną ćwiartkę – drzewa i niebo ponad horyzontem. Lewa dolna ćwiartka to woda odbijająca jasne budynki, zaś prawa dolna ćwiartka to niemal gładkie lustro wody.

Na pałac spoglądamy od strony fasady z widoczną, choć pogrążoną w cieniu elewacją boczną. Pozwala to rozpoznać plan budynku. Ma on formę czworobocznej rezydencji, której narożniki zaakcentowane są masywnymi, niskimi, wystającymi z obrysu murów wieżami, przekrytymi kopertowymi dachami. Wieże mają po dwie osie wyznaczone trzema pilastrami z ozdobnymi głowicami. W wieży po prawo pomiędzy pilastrami przeprute są dwa prostokątne okna. Główny pawilon to trójkondygnacyjna budowla z sześcioma prostokątnymi, równomiernie rozstawionymi oknami na każdym piętrze.  W centralnej części, ponad środkowymi czterema oknami znajduje się trójkątny tympanon z płaskorzeźbą w środku. Elewacja boczna najprawdopodobniej skonstruowana była tak samo. Ponad dachami wzbijają się bardzo liczne białe smukłe kominy.

Skrajnie z prawej strony , przy krawędzi zdjęcia znajduje się biały prosty budynek , który najprawdopodobniej zamyka ogrodzony murem dziedziniec przed rezydencją. Odbicie budynków w wodzie jest rozedrgane przez zmarszczenie lustra rzeki i większe niż sam wizerunek budowli. Za pałacem do prawej krawędzi zdjęcia ciągnie się gęsty, liściasty park.  

Pałac Słuszków został wzniesiony z końcem XVII wieku przez wojewodę połockiego Dominika Słuszkę, na specjalnie do tego stworzonym sztucznym półwyspie na Wilii na Antokolu. Pałac był jedną z najokazalszych rezydencji na Antokolu, wyróżniały go masywne pilastry biegnące przez całą wysokość elewacji. Po upadku powstania listopadowego rząd carski wykupił pałac i umieścił w nim składy artyleryjskiej a następnie koszary. W okresie międzywojennym w pałacu ulokowano więzienie śledcze.

Jan Bułhak zajmował się dokumentowaniem architektury miasta od 1912 roku, tworząc na zlecenie magistratu miejskiego jego rozbudowane archiwum fotograficzne. Pomysłodawcą projektu był Ferdynand Ruszczyc – malarz i jeden z największych w Wilnie propagatorów idei odrodzenia narodowego, z którym Bułhak znał się i przyjaźnił od 1910 roku.

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN