Kolekcja sztuki XX i XXI wieku Muzeum Sztuki w Łodzi jest najstarszym, a zarazem jednym z najważniejszych zbiorów sztuki nowoczesnej i współczesnej w tej części Europy. O jej unikatowości stanowią ścisły historyczny związek z awangardą oraz programowo międzynarodowy charakter. W kręgu zainteresowania Muzeum znajduje się sztuka eksperymentalna i progresywna kształtująca tradycję nowoczesności i będąca istotnym przejawem współczesnej kultury. Gromadząc od lat 70-tych przejawy sztuki nowych mediów i dokumentacje akcji artystycznych, Muzeum jest pionierem w poszerzaniu zakresu tradycyjnego muzealniczego kolekcjonerstwa.
Kolekcja obejmuje wszystkie formy artystycznej aktywności charakterystyczne dla XX i XXI wieku. Składają się na nią prace z zakresu szeroko rozumianych sztuk wizualnych, zarówno te wykorzystujące techniki tradycyjne (malarstwo, grafika, rysunek, rzeźba), jak i te, które poza ich użycie wychodzą (fotografia, film, instalacja, performance, kompozycje dźwiękowe etc.). Wszystkie traktowane są jako jeden zbiór, co wynika z chęci podkreślenia transdyscyplinarnego charakteru sztuki nowoczesnej i współczesnej.
W gromadzonej od końca lat 20. XX wieku kolekcji znajdują się zespoły najbardziej reprezentatywnych prac najważniejszych artystów kształtujących historię sztuki polskiej ostatnich stu lat, m.in. Władysława Strzemińskiego, Katarzyny Kobro, Henryka Stażewskiego, Karola Hillera, Tadeusza Kantora, Edwarda Krasińskiego, Aliny Szapocznikow, Magdaleny Abakanowicz, Romana Opałki, Ryszarda Winiarskiego, Krzysztofa Wodiczki, Jarosława Kozłowskiego, Józefa Robakowskiego, Mirosława Bałki i wielu innych. Muzeum Sztuki posiada również bogaty zbiór prac twórców z całego świata, zarówno związanych z międzywojenną awangardą, jak i działających w okresie powojennym, aż po czasy współczesne. Są wśród nich prace Hansa Arpa, Kurta Schwittersa, Maxa Ernsta, André Massona, Theo van Doesburga, Pabla Picassa, Bridget Riley, Dereka Boshiera, Daniela Burena, Marcela Broodthaersa, Josepha Beuysa, Christiana Boltańskiego, Dana Grahama, Freda Sandbacka, Allana Sekuli, Susan Hiller, Jimmiego Durhama, Monici Bonvicini, Liama Gillicka i Nairy Baghramian.
Obecnie zbiory sztuki XX i XXI wieku obejmują blisko dziesięć i pół tysiąca pozycji inwentarzowych (pod którymi kryją się niekiedy całe cykle) autorstwa ponad dwóch tysięcy artystów.
Historia i profil kolekcji
Początki budowania zbiorów sztuki nowoczesnej sięgają końca lat 20. XX wieku. Wówczas to instytucja, nosząca wówczas nazwę Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów, pozyskała za sprawą swego kierownika, Przecława Smolika, Międzynarodową Kolekcję Sztuki Nowoczesnej grupy „a.r.”. Kolekcja ta stanowi fenomen na skalę światową, została bowiem zainicjowana przez samych artystów, składa się wyłącznie z darów artystów i doszło do jej ukształtowania w wyniku solidarnego działania czołowych przedstawicieli międzynarodowej awangardy. Po raz pierwszy trzon Kolekcji udostępniono publiczności w lutym 1931 roku w tak zwanej Sali Sztuki Nowoczesnej zorganizowanej w ratuszu przy Placu Wolności 1, stanowiącym pierwotną siedzibę muzeum. Kolekcja była gromadzona głównie w latach 1929–1932 i uzupełniano do 1938 roku. Jej inicjatorem, a także głównym animatorem akcji pozyskiwania darów był malarz i teoretyk sztuki Władysław Strzemiński, aktywnie wspierany przez rzeźbiarkę Katarzynę Kobro, malarza Henryka Stażewskiego oraz poetów Jana Brzękowskiego i Juliana Przybosia.
Międzynarodowa Kolekcja Sztuki Nowoczesnej grupy „a.r.” stanowi przegląd awangardowych nurtów i tendencji końca lat 20. minionego wieku, z wyjątkową jak na owe czasy reprezentacją abstrakcjonistów, takich jak Hans Arp, Sophie Taeuber-Arp, Theo van Doesburg, Jean Gorin, Jean Helion, Vilmos Huszar, Georges Vantongerloo, Katarzyna Kobro, Władysław Strzemiński czy Henryk Stażewski. Znajdują się w niej ponadto dzieła artystów związanych z innymi nurtami ówczesnej awangardy: Fernanda Légera, Louisa Marcoussisa, Enrica Prampoliniego, Kurta Schwittersa, Maxa Ernsta, Kurta Seligmanna, Leona Chwistka, Tytusa Czyżewskiego, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Aleksandra Rafałowskiego i Andrzeja Pronaszki. W roku 1939 Kolekcja liczyła minimum 112 dzieł, wśród których przeważały obrazy, choć nie zabrakło również obiektów rzeźbiarskich (dzieł Alexandra Caldera, Katarzyny Kobro) i przykładów nowego w owym czasie medium – fotomontażu (prace Mieczysława Szczuki).
Powierzenie w 1935 roku kierownictwa muzeum doktorowi Marianowi Minichowi (prowadzącemu placówkę do 1965, z wyłączeniem czasu wojny) zaowocowało w pierwszym okresie wzbogaceniem zbiorów o dzieła uzupełniające obraz polskiej sztuki nowoczesnej, przede wszystkim prace formistów, lwowskiej grupy nadrealistów Artes oraz artystów związanych z łódzkim środowiskiem takich jak Jankiel Adler i Karol Hiller. Tuż po wojnie, w 1945 roku, pozyskano znaczące dary od dwojga najważniejszych twórców awangardy polskiej, Władysława Strzemińskiego i Katarzyny Kobro. Od tej pory Muzeum Sztuki stało się właścicielem większości zachowanej spuścizny artystycznej Strzemińskiego i niemal wszystkich dzieł Kobro. W tym czasie do kolekcji trafił też zespół klisz i odbitek Kompozycji heliograficznych Karola Hillera, który stał się zalążkiem późniejszych zbiorów sztuki nowych mediów – fotografii i technik wizualnych. Dziś Muzeum posiada najliczniejszy zestaw prac tego artysty złożony z przeszło dwustu pięćdziesięciu obiektów.
Podsumowaniem pierwszego etapu tworzenia zbiorów pod kierownictwem doktora Minicha była realizacja Sali Neoplastycznej według projektu Strzemińskiego w nowej siedzibie Muzeum przy ul. Więckowskiego 36 (dawnym pałacu fabrykanta Maurycego Poznańskiego). Otwarta w 1948 roku Sala wieńczyła stałą ekspozycję wpisującą zbiory Muzeum w formalno-chronologiczną narrację ukazującą rozwój sztuki XX wieku. W Sali znalazły swe miejsce dzieła z kręgu neoplastycyzmu oraz szeroko pojętego konstruktywizmu pochodzące z zachowanej w dużej części, pomimo strat wojennych, kolekcji „a.r.”, a także podarowane po wojnie Kompozycje przestrzenne Kobro.
Kontynuacją inicjatywy grupy „a.r.” miała być akcja gromadzenia nowej kolekcji powojennej międzynarodowej sztuki abstrakcyjnej podjęta w okresie odwilży po 1956 roku przez Mariana Minicha i przebywającego w Paryżu polskiego malarza Jerzego Kujawskiego. Zakończona częściowym sukcesem doprowadziła do pozyskania darów m.in. Roberta Matty, Richarda Mortensena i Victora Vasarely’ego.
Do znaczącego powiększenia zbiorów doszło dzięki Ryszardowi Stanisławskiemu, który kierował łódzką placówką w latach 1966–1991. W swojej praktyce kierował się ideą „muzeum jako instrumentu krytycznego”, w myśl której kolekcjonowanie rozumie się jako aktywne kształtowanie obrazu historii sztuki, a nie odzwierciedlanie już ustanowionych kanonów. Dzięki przyjęciu takich założeń, Muzeum Sztuki stało się pionierem w nadawaniu widzialności nowym zjawiskom artystycznym. Jako pierwsza placówka muzealna zakupiło m.in. dzieła Romana Opałki, Krzysztofa Wodiczki czy Mirosława Bałki. Za czasów Stanisławskiego nadal rozbudowywano kolekcję historycznej awangardy, zarówno europejskiej (pozyskano prace André Massona, Pabla Picassa, Fernanda Légera, Lyonela Feiningera, Aleksieja Jawlenskiego, Paula Klee), jak i polskiej (prace Henryka Berlewiego, Janusza Marii Brzeskiego, Aleksandra Krzywobłockiego, Stefana i Franciszki Themersonów, Kazimierza Podsadeckiego, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Wacława Szpakowskiego). Równocześnie dążono do tego, by w kolekcji muzeum znajdowały odzwierciedlenie najbardziej aktualne nurty i kierunki. Szczególny nacisk był przy tym położony na pozyskiwanie dzieł reprezentujących nurty postrzegane jako ideowe kontynuacje konstruktywizmu. W zbiorach znalazły się prace Henryka Stażewskiego, Ryszarda Winiarskiego, ale także Josefa Albersa, Maxa Billa, François Morelleta oraz innych artystów związanych ze sztuką konkretną, systemową, op-artem i kinetyzmem (m.in. prace południowoamerykańskich neokonkretystów, takich jak Jesús Rafael Soto czy Julio Le Parc). Równocześnie gromadzono dzieła artystów reprezentujących pozostałe istotne kierunki w sztuce aktualnej (m.in. Tadeusza Kantora, Jonasza Sterna, Marii Jaremy, Jadwigi Maziarskiej, Zbigniewa Dłubaka, Władysława Hasiora, Aliny Szapocznikow, Wojciecha Fangora, Edwarda Krasińskiego, Zdzisława Jurkiewicza, Jerzego Rosołowicza, a także członków ważnych formacji sztuki lat 80.: członków Gruppy i Koła Klipsa).
Od lat 70. XX wieku intensywnie był rozbudowywany zbiór fotografii i sztuki nowych mediów, do muzeum trafiły wówczas prace członków Warsztatu Formy Filmowej a także takich indywidualności jak Douglas Davis czy Milan Grygar. Zbiór ten był poszerzany w dużej mierze dzięki staraniom Urszuli Czartoryskiej, z inicjatywy której powołano do istnienia pierwszy w Polsce dział zajmujący się tego rodzaju twórczością.
Zbiory sztuki były poszerzane zarówno poprzez zakupy, jak i dzięki darom. Tym sposobem ożywiano i aktualizowano gest, dzięki któremu zaistniała kolekcja grupy „a. r.” stanowiąca kamień węgielny Muzeum Sztuki. W 1975 roku Mateusz Grabowski, właściciel galerii sztuki awangardowej w Londynie, przekazał do łódzkiego muzeum zbiór 250 prac, wśród których znalazły się obrazy brytyjskiego pop-artu i op-artu (m.in. autorstwa Dereka Boshiera, Bridget Riley i Pauline Boty), a także dzieła artystów pochodzących z terenów byłych brytyjskich kolonii (np. Ahmeda Parveza i Franka Bowlinga). Sześć lat później do Łodzi trafił zespół prac czołówki post-minimalizmu i sztuki konceptualnej (m.in. Dana Grahama, Maurizia Nannucciego, Freda Sandbacka, Lesa Levine’a i Sola LeWitta). Prezentowane w ramach pierwszej edycji Konstrukcji w procesie prace zostały zdeponowane w Muzeum przez NSZZ Solidarność, co najprawdopodobniej uchroniło je przed zniszczeniem w czasie stanu wojennego. W tym samym roku Joseph Beuys przekazał Muzeum – w ramach akcji Polentransport 1981, wyrażającej poparcie dla Solidarnościowego zrywu – zbiór kilkuset prac oraz dokumentów dotyczących własnej twórczości. Z kolei w 1982 roku, z inicjatywy Henryka Stażewskiego, Anki Ptaszkowskiej i Pontusa Hultena, doszło do wymiany prac między artystami polskimi i amerykańskimi, dzięki której do Muzeum trafiły w darze dzieła twórców takich, jak Sam Francis, Lawrence Weiner, Barbara Kasten czy Chris Burden. Ostatnim znaczącym darem była przekazana w 2013 roku kolekcja Łódzkiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, zawierająca prace najważniejszych postaci współczesnej sceny artystycznej w Polsce (grupy Azorro, Zofii Kulik, Pawła Kwieka, Zbigniewa Libery, Katarzyny Kozyry, Krzysztofa Bednarskiego, Roberta Kuśmirowskiego, Roberta Maciejuka, Joanny Rajkowskiej, Cezarego Bodzianowskiego, Grzegorza Sztwiertni i grupy Łódź Kaliska).
Pod koniec pierwszej dekady XXI wieku została wdrożona nowa strategia rozwoju kolekcji, która wyznaczyła trzy zasadnicze obszary zainteresowań Muzeum: sztukę podejmująca dialog i w twórczy sposób przepracowująca tradycję awangardy i nowoczesności, sztuka pochodząca z regionów dotychczas marginalizowanych (by w ten sposób wskazać na globalny wymiar współczesnej produkcji artystycznej) oraz twórczość rozsadzającą utrwalony kanon sztuki XX i XXI wieku. Strategia ta od 2012 roku realizowana jest w znacznej mierze w oparciu o środki pochodzące z programu „Narodowe Kolekcje Sztuki Współczesnej” prowadzonego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dzięki nim zakupiono między innymi prace artystów słabo dotychczas w polskich muzealnych kolekcjach reprezentowanych, takich jak Bronisław Wojciech Linke, Teresa Żarnower, Marek Szwarc, Marian Warzecha, Zbigniew Warpechowski, Józef Robakowski, Wojciech Bruszewski, Anna Kutera, Romuald Kutera, Leszek Knaflewski, Adam Rzepecki. Pozyskano ponadto dzieła twórców zagranicznych, ważnych dla współczesnego dyskursu historyczoartystycznego: Marcela Broodthaersa, Ray‘a Johnsona, Stephena Kaltenbacha, Dóry Maurer, Katalin Ladik, Roberta Breera, Grupy Gorgona, Anne-Mie Van Kerckhoven, Jiři‘ego Kovandy, Mladena Stilinovica, Komara i Melamida, Moniki Bonvicini oraz Susan Hiller. W kolekcji znalazły się także dzieła podejmujące dyskusję z estetykami i ideami modernizmu (autorstwa Kitty Kraus, Nairy Baghramian, Céline Condorelli czy Jeremy’ego Millara), prace artystek reprezentujących różne nurty sztuki feministycznej (Ewy Partum, Pauline Boudry / Renaty Lorenz, Birgit Jürgenssen, Mary Kelly), liczne dokumentacje performensów a także efekty eksperymentów z pogranicza sztuk wizualnych i muzyki (m.in. spektakularna instalacja Teresy Kelm, Zygmunta Krauze i Henryka Morela oraz muzyczno-performatywny projekt Szábolcsa Esztényiego i Krzysztofa Wodiczki). Kolekcja została również wzbogacona o prace artystów związanych z regionami słabiej obecnymi w kanonicznej historii sztuki (Adrian Paci, Mona Vătămanu & Florin Tudor, Igor Grubić, Ahlam Shibli, Nilbar Güreş, Hüseyin Bahri Alptekin, Sharif Waked, Hassan Khan). Zachowując nieustającą troskę o utrzymanie żywego kontaktu z najbardziej aktualnymi praktykami sztuki, zadbano wreszcie o pozyskanie prac najciekawszych artystów obecnie tworzących w Polsce, między innymi Magdaleny Moskwy, Roberta Maciejuka, Igora Krenza, Zbigniewa Libery, Michała Budnego, Agnieszki Chojnackiej, Elżbiety Jabłońskiej, Daniela Rumiancewa, Jadwigi Sawickiej, Andrzeja Czarnackiego, Zbigniewa Rogalskiego, Moniki Zawadzkiej, Jana Simona i Roberta Rumasa.
W 2022 wprowadzono aktualną strategię rozwoju. W obecnej strategii rozwoju kolekcji XX i XXI wieku następuje programowy odwrót od nabywania dzieł, których wyznacznikiem jest jedynie aktualność polityczno-społeczna, w celu skupienia się na artyście i jego najlepszych zasobach, przywrócenia aksjonormatywnego porządku sztuki, ustalonego wielowiekową tradycją dziedziny i zwrócenia uwagi na twórczość istotną z punktu widzenia zasad plastyki. Jest to działanie zgodne z hasłami głoszonymi przez jednego z ojców-założycieli kolekcji Muzeum Sztuki w Łodzi, Władysława Strzemińskiego. To zwrot ku zagadnieniom sztuki bez konieczności reprodukowania w polu artystycznym stylu polaryzacji poglądów sceny politycznej i ulegania niczym nieuzasadnionemu imperatywowi, że sztuka ma obowiązek powstawać w związku z debatami społecznymi: dyskursem emancypacyjnym, biopolityką, etc. Z uwagi na progresywny charakter zasobu muzeum, programowo eksperymentalny i wybitnie dyskursywny, celem powiększania zasobów, będzie przywoływanie wszystkich cennych inicjatyw podejmowanych tu w przeszłości i stworzenia międzynarodowej platformy, forum, laboratorium, umożliwiających oddanie głosu wszystkim, mającym potrzebę i zdolność reagowania na to, co dzieje się w obszarze sztuki najnowszej lub w samym muzeum.
W 2023 roku do kolekcji nabyto między innymi dzieła: Magdaleny Abakanowicz, Andrzeja Bartczaka, Marii Diduch, Grzegorza Gwiazdy, Ewy Latkowskiej-Żychskiej, Włodzimierza Pawlaka, Antanasa Sutkusa, Wacława Szpakowskiego, Piotra Wójtowicza, Andrzeja Łobodzińskiego i Krystyna Zielińskiego.
