Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Projekt dworca kolejowego w Gdyni" to rekonstrukcja niezrealizowanego modelu dworca, przygotowanego przez Władysława Strzemińskiego w 1923 roku. Praca po raz pierwszy była wymieniona z nazwy w katalogu Wystawy Nowej Sztuki w Wilnie w 1923 roku jako: „Projekt dworca kolejowego w Gdyni. Suprematyzm". W 1978 roku na odtworzenie jego bryły w bardzo ogólnej formie zdecydowali się Janusz Zagrodzki i Ryszard Waśko. Realizowali oni wówczas film „Konstruktywizm", w którym wiele uwagi poświęcili nie tylko samemu nurtowi, ale także działalności grupy a.r., czy analizie twórczości m.in. Władysława Strzemińskiego, Katarzyny Kobro i Henryka Stażewskiego. Wykonania modelu na potrzeby produkcji podjęła się wówczas Ewa Zając, opierając się na prawdopodobnym pierwowzorze – nie podpisanej kompozycji, zreprodukowanej w książce Władysława Strzemińskiego i Katarzyny Kobro „Kompozycja przestrzeni. Obliczenia rytmu czasoprzestrzennego" z 1931 (il. 24). Po zakończeniu zdjęć Wytwórnia Filmów Oświatowych w Łodzi przekazała makietę Muzeum Sztuki.

Projekt to kompozycja rzeźbiarska złożona z czterech prostopadłościennych brył pomalowanych na biało i ułożonych względem siebie pod kątem prostym. Strzemiński wykonał go zainspirowany odbywającym się na początku lat 20. XX wieku konkursem na dworzec kolejowy w Gdyni. Nie ma pewności czy artysta zgłosił do niego swoją propozycję, czy też model był jedynie artystycznym komentarzem oraz symptomem postawy awangardy aktywnie włączającej się w odbudowę Państwa i proponującej konkretne modernistyczne rozwiązania. Projekt został zaprezentowany na wystawie w Wilnie, otwartej 20 maja 1923 roku, a więc niecały miesiąc po wmurowaniu kamienia węgielnego pod budowę dworca zaprojektowanego ostatecznie przez Romualda Millera w tak zwanym stylu polskim. Zachowawcza bryła z pewnością nie przypadła do gustu Strzemińskiemu, który Gdynię – wizytówkę nowoczesności – widział jako miasto funkcjonalistyczne z nowoczesną awangardową architekturą.

Zaproponowane przez Strzemińskiego, nowoczesne jak na ówczesne czasy rozwiązanie, ukazuje możliwości wykorzystania idei rzeźby unistycznej w architekturze. Artysta nawiązuje w nim do suprematycznych struktur architektonicznych, tak zwanych „architektonów”, Kazimierza Malewicza. Podobnie jak rosyjski malarz, Strzemiński dostrzegał ścisły związek sztuki użytkowej z koncepcjami plastycznymi. W 1928 roku w tekście „Przestrzeń i przedmiot" pisał: „Nowoczesne kształtowanie przedmiotów utylitarnych opiera się na sztuce abstrakcyjnej.” („Wek XX” 1928, nr 21). Jego podejście do sztuki użytkowej, w tym także projektów architektonicznych, zakładało kształtowanie przedmiotu uwzględniające zarówno jego przeznaczenie, jak i właściwości oraz strukturę materiału. Miał on w sposób organiczny nadawać określony, uzasadniony kształt projektowanemu obiektowi, którego poszczególne elementy powinny się opierać na systemie współzależności. Strzemiński wymieniał dwa odmiennie systemy: kontrastów i obliczeniowy zjawiska przestrzennego. W projekcie dworca odnosi się do tego drugiego, wynikającego z założenia, że każdy przedmiot stanowi część przestrzeni. Struktura materiałów ma tu znaczenie drugorzędne. Myślenie to zostało zapoczątkowane przez holenderską grupę De Stijl i rozwinięte przez polskie ugrupowanie Praesens, do którego należał artysta. Według tych założeń źródłem formy jest przestrzeń, podział przedmiotu jest jednocześnie podziałem przestrzeni, a kierunek każdego kształtu kierunkiem przestrzennym. Każdy kształt to „uderzenie optyczne”, a ich kolejność tworzy to, co Strzemiński określał jako „rytm plastyczny”. Aby uzyskać jednolity rytm, należy go obliczyć według formuły matematycznej. Głównym zagadnieniem jest tu budowa przestrzeni jako całości i wbudowanie w nią przedmiotu jako jej części. Według idei rozwijanej wspólnie przez Strzemińskiego i Kobro stworzony w ten sposób projekt posiada walory utylitarne i może wpłynąć na sprawniejszą organizację czynności życiowych użytkownika.

„Projekt dworca kolejowego w Gdyni" został stworzony przez Władysława Strzemińskiego w 1923 roku. Oryginalny model zaginął. Prezentowy obiekt został odtworzony w 1978 roku. Posłużono się do tego starą fotografią. Kompozycja składa się z czterech brył (prostopadłościanów). Są w kolorze białym. Zostały ułożone względem siebie pod kątem prostym. Jest to propozycja architektury oparta na doświadczeniach z rzeźbą. Istotne znaczenie ma tutaj przestrzeń i jej relacja z obiektem.

Władysław Strzemiński był artystą. W młodości studiował na Politechnice. Zdobył tytuł inżyniera. Czasem projektował miasta i budynki. Zaprojektował dworzec kolejowy w Gdyni. Budynek miał być bardzo prosty i wygodny. Składa się z kilku elementów, poukładanych jak klocki. Najwyższa jest wieża. Strzemiński chciał, aby dworzec był widoczny z daleka.  

Maciej Cholewiński, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Władysław Strzemiński

Tytuł: „Model dworca w Gdyni”

Rok powstania: 1923, rekonstrukcja 1978

Wymiary: wysokość 60 cm, szerokość 60 cm, głębokość 65 cm

Tworzywo: drewno, farba emulsyjna

Dzieło Władysława Strzemińskiego to geometryczna rzeźba abstrakcyjna, a zarazem model architektoniczny - kompozycja w postaci prostopadłościennych brył pomalowanych na biało.

Bryła rzeźby zestawiona jest z czterech surowych, białych prostopadłościanów. Trzy z nich są identyczne, wydłużone, nieco większe od przedramienia dorosłej osoby; czwarty – krótszy i szerszy, proporcji pustaka. Wszystkie stykają się ze sobą i częściowo przenikają.

Trzy identyczne, wydłużone elementy to prostopadłościany o podstawie kwadratu; ich wysokość jest osiem razy większa od boku kwadratu podstawy.

Najniższy z nich leży na dłuższym boku wzdłuż osi X układu współrzędnych.

Po jego prawej stronie, w trzech czwartych długości, dostawiono prostopadle drugi wydłużony prostopadłościan. Stoi on pionowo, bliżej obserwatora. Tworzy oś Y układu współrzędnych. Z jego prawej strony wystaje jeszcze około 1/10 leżącego prostopadłościanu.

Po lewej stronie leżącego prostopadłościanu, w około 1/5 jego długości, położono na nim prostopadle trzeci wydłużony prostopadłościan. Skierowany jest podstawą do widza. Wystaje do widza z obrysu dolnego prostopadłościanu o około 1/5 długości. Jego dłuższa część ciągnie się w głąb. Tworzy oś Z układu współrzędnych.

Od spodu wspiera go czwarty prostopadłościan, o proporcji pustaka leżącego na najszerszym boku. Jego bryła częściowo przenika się z częścią trzeciego prostopadłościanu ciągnącą się w głąb. Jego wysokość jest półtora razy większa od kwadratu z podstawy wydłużonego prostopadłościanu. Czwarty prostopadłościan także ciągnie się w głąb. Jest nieznacznie dłuższy od bryły leżącej na nim.

Rzeźba Władysława Strzemińskiego może być oglądana jako dzieło sztuki czystej; przypomina uproszczone „architektony” Kazimierza Malewicza – geometryczne rzeźby abstrakcyjne z przenikających się prostopadłościanów. Praca może być też interpretowana jako syntetyczny model architektury dworca. Położenie brył sugeruje ich funkcje i usytuowanie względem potencjalnych peronów. Projekt nie został zrealizowany.

Leszek Karczewski, Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN