Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

Martwe natury, obok pejzaży i portretów, zajmują szczególne miejsce w dorobku Jana Cybisa. Wyraża się w nich wrażliwość artysty na wartości czysto malarskie, takie jak kompozycja, forma, czy najważniejszy w jego sztuce kolor. Temat ten daje możliwość swobodnego śledzenia i wyszukiwania stosunków świetlnych oraz przekładania ich na barwy i fakturę, która nie jest u Cybisa celem samym w sobie, ale służy odbijaniu lub wiązaniu światła. Ukazane na obrazie owoce czy przedmioty i zachodzące między nimi relacje to jedynie pretekst do rozwijania rozważań nad funkcją koloru. Za jego pomocą, posługując się kontrastem, artysta swobodnie wydobywa kształty, unikając formowania ich w sposób rutynowy, bezpośredni i opisowy. W obrazach olejnych istotne miejsce zajmuje farba wyciskana z tuby i grubo kładziona na płótnie, funkcje koloru konkretyzują się dzięki jej materialnej konsystencji. Jak twierdził artysta: „Obraz powstaje przede wszystkim z farby”. W jednej z omawianych prac – „Truskawkach", nakładane na siebie kolejne warstwy farby tworzą „bruzdy”, na których światło załamując się sprawia, że obraz ożywa mieniąc się różnymi odcieniami. Ta szczególna wartość, którą wnosiła do obrazów Cybisa technika olejna sprawiła, że artysta tworzył niemal wyłącznie w niej. Dopiero okres II wojny światowej i ciężkie warunki okupacyjne zmusiły go do sięgnięcia po bardziej wówczas dostępne akwarele. Z tego okresu pochodzi „Martwa natura z cebulami", jedna z pierwszych prac wykonanych farbami wodnymi. Po wojnie artysta powrócił do malarstwa olejnego, nie porzucając jednak akwareli, do których zdarzało mu się wracać.

Malarstwo Cybisa korzysta ze zdobyczy impresjonizmu i postimpresjonizmu. W martwych naturach, zwłaszcza tych przedwojennych, widać też wpływy francuskiego kolorysty Pierre'a Bonnarda czy Paul'a Cézanne'a. W swoich obrazach artysta dążył do uchwycenia przeżycia malarskiego, a nie dokumentalnego podobieństwa przedmiotów. Szczególne miejsce przypisywał kolorowi, o czym w 1931 roku pisał w „Głosie Plastyków”: „Kolor na płótnie powstaje dopiero przez kontrast z innymi kolorami. Kolor jest koncypowany z założonej gry, a tylko naśladujący kolor z natury - nie działa malarsko. ... Płótno nie musi być wykonane, ale powinno być rozstrzygnięte po malarsku”. Był to ważny postulat estetyki kapistowskiej, której Cybis był inicjatorem i propagatorem.

Dorota Stolarska-Kultys

Martwe natury zajmują szczególne miejsce w dorobku Jana Cybisa. Widać w nich, z jaką uwagą artysta podchodził do kompozycji, formy i koloru. Ten ostatni odgrywał w jego pracach wyjątkowo istotną rolę. Z jego pomocą artysta oddawał na swoich obrazach przedmioty. Posługując się kontrastem, budował też relacje między nimi. Kolor nie musiał być zgodny z naturą, ale był pewnego rodzaju wrażeniem.

Praca „Truskawki" to obraz olejny. Artysta wykorzystywał w nim możliwości, jakie dają fizyczne właściwości farby. Nakładał ją grubo albo kilkoma warstwami. Śledził, jak układa się na niej światło. „Martwa natura z cebulami" to praca nietypowa. Powstała w technice akwareli podczas II wojny światowej. Artysta nie miał wówczas dostępu do farb olejnych, dlatego zdecydował się na inną technikę.

Dorota Stolarska-Kultys

Informacje o artyście i jego twórczości:

Jan Cybis malował martwe natury. Najczęściej posługiwał się grubo nałożonymi plamkami farb olejnych. Ta technika dawało mu większą możliwość wydobywania kształtu i koloru. Bardzo rzadko malował farbami wodnymi. Wzorował się na martwych naturach postimpresjonisty Paul'a Cézanne'a. Podobały mu się obrazy kolorysty Pierre'a Bonnarda.

Opis dzieł:

„Truskawki” malowane są farbami olejnymi. Faktura obrazu jest wyraźna. Widać sposób nakładania farby na płótno. Na kolejne warstwy obrazu Cybis nakładał mniejsze lub nieco większe plamki koloru. Artysta grubo nakładał farbę. Powierzchnia obrazu jest chropowata. Wypukłe grudki farby inaczej odbijają światło. Artysta lubił używać intensywnych, często kontrastowych kolorów. W obrazie „Truskawki” barwa czerwona truskawek kontrastuje z zielenią listków. 

Martwa natura „Cebule” namalowana jest farbami akwarelowymi. Technika akwarelowa powoduje, że faktura nie jest widoczna. Kolory są mniej intensywne. Nie ma tu dużych kontrastów kolorystycznych. Artysta podkreśla konturem krągłość cebuli.                                                                                                        

Małgorzata Wiktorko, Agnieszka Wojciechowska - Sej, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Jan Cybis

Tytuł: „Truskawki”; „Martwa natura z cebulami”

Wymiary: wysokość 31 cm,  szerokość 41 cm; wysokość 49 cm,  szerokość 56 cm

Technika: malarstwo olejne na tekturze; malarstwo akwarelowe

Rok powstania: 1940, 1944

Obrazy Jana Cybisa to poziome prostokątne prace malarskie przedstawiające martwe natury.

Obraz „Truskawki” malowany jest grubo nakładaną farbą, która tworzy pulsującą, wypukłą fakturę. Artysta starał się kłaść czyste kolory, by mieszały się dopiero w oku widza. Kolory są nasycone, intensywne. To kompozycja ustawiona na brązowym blacie, którego górna krawędź dzieli obraz na dwa poziome pasy podobnej wysokości. Dół – to powierzchnia stołu zastawiona przedmiotami, górny pas to tło – ściana w kolorze brudnego różu. Blat i ściana widoczne są wyłącznie po prawej stronie obrazu. Po lewo ściana i blat zasłonięte są elementami martwej natury – na dole obfitą białą tkaniną, u góry rośliną o dużych ciemnozielonych liściach z kilkoma gałązkami drobnych białych i żółtych kwiatków. Tkanina, liście i kwiaty są namalowane szkicowo. Na blacie, ciążąc ku prawemu dolnemu narożnikowi Cybis namalował biały gładki półmisek wypełniony jędrnymi, dużymi truskawkami, poprzetykanymi liśćmi. Owoców jest dużo – tworzą na półmisku wysoki stos. Truskawki malowane są drobnymi pociągnięciami pędzla, które dobrze imitują ziarenka na powierzchni owoców. Cybis przywiązuje do tej części obrazu najwięcej uwagi – kolory są tutaj najbardziej rozmaite – od bladego różu, przez kolor ceglasty, soczystą czerwień, karmin aż do ciemnego bordo i fioletu. Za półmiskiem z owocami stoi na krawędzi stołu, zajmując górną prawą ćwiartkę kompozycji biały pękaty dzbanek. Cybis namalował go profilem – widzimy jego ucho przy prawej krawędzi obrazu i dzióbek skierowany w lewo. Dzióbek dzbanka podkreślony niebieską linią dotyka delikatnych żółtych kwiatków.

W prawym dolnym rogu, na tle blatu, ciemnobrązową farbą artysta podpisał się: J. Cybis.

Druga praca – „Cebule” to delikatna akwarelowa kompozycja utrzymana w tonacji bladych czerwieni i ugrów. Jest malowana płasko, szkicowo, delikatnymi plamami o gdzieniegdzie rozlanych konturach. Obraz ma kompozycję pasową. Patrząc od dołu – widzimy wąski pas ugru zbrudzonego jasną zielenią, nad nim – wąski pas bladej ceglastej czerwieni i szerszy pas ugru, który jest blatem stołu. Górna krawędź stołu jest mniej więcej poziomą osią symetrii obrazu. Górną połowę obrazu stanowi kwieciste tło, sugerujące barwną dekoracyjną tapetę.

Elementy martwej natury ustawione są na blacie w kolorze ugru. Z prawej i lewej strony na blat wlewają się jasnozielone cienie. W centrum obrazu, wysunięte nieco do przodu na blacie leżą trzy blade, prawie przezroczyste cebule. Za nimi, w jasnoszarej paterze na wysokiej nóżce, ułożone są kolejne cebule. Jest ich pięć. Są do siebie bardzo podobne, żadna nie jest namalowana bardziej szczegółowo niż pozostałe. Czubek stosu cebul nie dosięga górnej krawędzi obrazu. Do tej samej wysokości sięga czubek jasnobrązowego dzbanka, który stroi po prawo, lekko schowany za paterą. Jego dzióbek jest zasłonięty, widzimy smukły brzusiec, ozdobne ucho i przykrywkę z kulistym uchwytem. Dzbanek, patera i cebule malowane są w podobny szkicowy sposób kolorami oscylującymi wokół bladych, jasnych brązów. Po lewo, w głębi blatu stoi  jasna prostokątna pozioma ramka z jednolitą szarą plamą wewnątrz. Przypomina to fotografię z jasnym passe-partou.

Kwieciste tło zamykające kompozycję jest podzielone na dwie podobnej szerokości części. Ponad paterą z cebulami biegnie od góry, niejako wbijając się optycznie w cebule pionowy pomarańczowy pas z czerwonymi lamówkami. Po prawo od tego pasu dekoracyjne tło jest czerwone z zielonymi floralnymi liniami. Po lewo od pasa pomarańczu tło jest zgaszoną zielenią z białymi plamami kwiatów.

Jak wskazują daty – oba obrazy Jan Cybis malował podczas II wojny światowej, którą spędził w Polsce. Temat malarski, który wybrał – martwa natura, prawdopodobnie stanowił ucieczkę artystyczną i estetyczną od okropieństw wojny. O ile olejny obraz „Truskawki” tchnie optymizmem i energią barw, o tyle akwarelowe „Cebule” jawią się jako zgaszony, desperacki akt artystyczny. Dodatkowo dowodem mizerii losu stają się pospolite cebule, które artysta ustawia w paterze, rezerwowanej w lepszych czasach dla egzotycznych owoców lub ciast.

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN