Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Kozak z Marii Malczewskiego" to drzeworyt na papierze stanowiący ilustrację do początkowych zwrotek I Pieśni powieści poetyckiej „ Maria" napisanej przez Antoniego Malczewskiego w 1825 roku. Akcja utworu rozgrywa się w Ukrainie w XVII wieku, a głównym tłem, czy wręcz współbohaterem, wydarzeń jest rozległy stepowy pejzaż. Romantyczny utwór napisany z inspiracji dziełami George'a Byrona i odwołujący się do krajobrazów z młodości dorastającego na Wołyniu autora, przesycony jest pesymizmem, grozą i melancholią. W akcję powieści wprowadza opis pędzącego przez naddniestrzańskie stepy kozaka tworzącego jedność z przemierzanym krajobrazem. Jego postać bywa interpretowana jako personifikacja polskiej tęsknoty za wolnością. Stanisław Ostoja-Chrostowski przeniósł atmosferę XIX-wiecznej romantycznej literatury na drzeworyt. Wątki literackie zajmowały istotne miejsce w jego twórczości, a od 1932 roku niemal w całości poświęcił się grafice książkowej i drzeworytowi ilustrowanemu. Jako uczeń Władysława Skoczylasa w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie artysta otrzymał solidne wykształcenie w zakresie warsztatu, jednak pomimo wczesnych wpływów swojego mistrza szybko odnalazł własną estetykę - znacznie bardziej melancholijną, liryczną i nastrojową. Jego prace nasycone są światłocieniem i półtonami powstającymi przy użyciu kładzionych gęsto obok siebie subtelnych linii. Dzięki zróżnicowaniu ich natężenia i gęstości Chrostowski osiąga w kompozycji efekt świetlistej głębi stonowanego tła. W „Kozaku" kontrastuje z nim jasna postać na białym koniu. Wokół niej znajdują się wzmagające wrażenie pędu i dynamiki gęste linie poprowadzone ukośnie pod innym kątem. Podobny efekt dają rozwiane wiatrem trawy wydobyte z czerni drobnymi cieniutkimi kreskami. Ukazane w sposób bardzo precyzyjny sylwetki jeźdźca i konia są subtelnie wystylizowane, smukłe i eleganckie, a ciało wierzchowca zostało wręcz nienaturalnie wydłużone w szalonym pędzie. W górnej części kompozycji artysta umieścił niewielki księżyc w czarnej otoczce. To motyw, który (podobnie jak małe słońce) pojawia się w wielu jego drzeworytach. Chrostowski inspirował się tu prawdopodobnie pracami Wiliama Blake'a. Artysta wykonywał swoje drzeworyty rylcem, nożykami i igłą, najczęściej w twardym bukszpanowym klocku sztorcowym, a więc ciętym w poprzek pnia drewna. Dzięki temu mógł uzyskać zróżnicowaną kreskę.

Prezentowana praca to drzeworyt. Został wycięty w klocku z drewna i odbity na papierze. Przedstawia postać na koniu. Jest to kozak opisany na początku powieści poetyckiej „Maria". Jej autorem jest Antoni Malczewski. Utwór powstał w okresie romantyzmu, jest mroczny. Kozak pędzi przez step. Symbolizuje wolność. Chrostowski idealnie oddał jego dynamikę. Posłużył się drobnymi kreskami. Czasem zostawiał między nimi większa, a czasem mniejsze odstępy. W ten sposób wprowadził do pracy światło i cień.

Dorota Stolarska-Kultys

Informacje o artyście:

Stanisław Ostoja-Chrostowski był grafikiem. Precyzyjnie wycinał różnej grubości kreski na klocku drewnianym. Ostoja-Chrostowski odbijał swoje drzeworyty na papierze.

Opis dzieła:

Niewielka grafika „Kozak” powstała w 1933 roku. Artysta odwołuje się do powieści poetyckiej Antoniego Malczewskiego „Maria” z 1824 roku. Jest to znany tekst z okresu romantyzmu.  Na początku „Marii” poeta ukazuje tajemniczego jeźdźca. Kozak jedzie na koniu po stepie. Na stepie nie ma drzew i krzewów. Na stepie rośnie tylko trawa. Step jest rozległy. Jadąc na koniu nie widać ani początku, ani końca podróży. Nie wiemy dokąd pędzi koń. Nie wiemy jaki jest cel podróży kozaka. Jest to typowe dla poezji romantycznej niedopowiedzenie.

Odniesienia do innych dzieł:

W Muzeum Sztuki w Łodzi jest obraz Aleksandra Orłowskiego „Kozak na koniu”. Obraz powstał na początku dziewiętnastego wieku. Aleksander Orłowski pokazuje kozaka na koniu. Kozak jedzie po stepie. Jeździec zapatrzony jest w rozświetlone chmury. Nie wiemy dokąd podróżuje. To jest tajemnica.

Małgorzata Wiktorko, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Stanisław Ostoja-Chrostowski

Tytuł: „Kozak (z „Marii" Malczewskiego)”

Wymiary: arkusz wysokość 22,5 cm x szerokość 17,5 cm, odbitka wysokość 15 cm x szerokość 12,5 cm

Technika: drzeworyt

Rok powstania: 1935

Praca Stanisława Ostoji-Chrostowskiego to pionowa prostokątna odbitka graficzna na sztywnym arkuszu papieru. Grafika jest monochromatyczna – to czerń farby drukarskiej i przeświecająca gdzieniegdzie biel kartonu. Odbitka zajmuje nie całą powierzchnię kartki, a stanowi umieszczony koncentrycznie mniejszy pionowy prostokąt o zaokrąglonych rogach.  Drzeworyt to technika druku wypukłego. Polega na odbijaniu na papierze rysunku z drewnianego klocka. W drewnianej płycie wycięto te fragmenty, które mają pozostać białe, zaś na wypukłe pozostałości nałożono farbę. Drzeworyt działa tak, jak stempel lub pieczęć. Tę technikę cechuje ostry, precyzyjny rysunek. Niemożliwy do osiągnięcia jest efekt miękkiej malarskiej plamy.

Pracę można podzielić poziomą osią symetrii na dwie części. Górną połowę zajmuje jedynie nocne niebo, którego czerń tworzą regularne, równoległe poziome kreski. Czerń zagęszcza się do graficznej plamy w prawym górnym narożniku i pozwala wydobyć biały cienki sierp księżyca.

W dolnej połowie odbitki autor ulokował akcję ilustracji. Stanisław Ostoja Chrostowski głównym bohaterem swojej pracy uczynił kozaka na koniu, których widzimy profilem, skierowanych w prawo. Koń wyciągając nogi galopuje po stepie, który jest w uproszczony sposób zasygnalizowany miękkimi liniami bujnej trawy i nielicznymi ostami. Pomiędzy łanami trawy w prawym dolnym narożniku artysta zostawił sygnaturę „SOO”. Horyzont poprowadzony jest pozioma linią na wysokości jednej czwartej wysokości pracy. Wierzchowiec jest jednolitej maści z ciemniejszą grzywą. W czarnobiałej grafice jest po prostu szary. Ma mocną, łukowato wygiętą szyję i smukły pysk. Wyciąga do przodu cienkie przednie nogi, które unoszą się w powietrzu. Zadnie nogi zostają w tyle, powiewa nad nimi bujny jasny koński ogon. Kozak ubrany w szerokie spodnie i rozwianą sukmanę głęboko siedzi w siodle, nogi obute w spiczaste kozaki trzyma w strzemionach. Na wysokości nogi do siodła przypięta jest zakrzywiona szabla. Ręką zgięta w łokciu trzyma nieprawidłowo luźne wodze. Drugą ręką mężczyzna trzyma długą smukłą włócznię, która tworzy diagonalną linię skierowaną ku lewemu górnemu narożnikowi. W linii barków od sukmany odrywają się dwa pasy materiału, które  tworzą iluzje skrzydeł. Kozak na głowie ma wysoki, spiczasty kołpak, spod którego wystają czarne włosy. Profil twarzy potraktowany jest zdawkowo, schematycznie. Jedynym elementem wyróżniającym i charakterystycznym są czarne długie wąsy.

Tło nocnego nieba za jeźdźcem zmienia się. Nie są to już poziome kreski, ale linie ukośne, które tworzą wokół mężczyzny geometryczny nimb lub złudzenie pędu i energii.

Stanisław Ostoja – Chrostowski tworzył w pierwszej połowie XX wieku, był związany z grafiką użytkową. Doprowadził do maestrii technikę drzeworytu – realizował w nim exlibrisy, ilustracje książkowe, druki państwowe, znaczki pocztowe i papiery wartościowe. Praca „Kozak”, jak sam wskazuje artysta, była ilustracją do powieści „Maria” Antoniego Malczewskiego.

Pod odbitką w centrum znajduje się napisany ołówkiem podpis artysty: „St. O.- Chrostowski – 1935”.

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN