Kolekcja Sztuki Dawnej

Rzeźba „Jarzmo życia” Xawerego Dunikowskiego, zniszczona podczas II wojny światowej, powstała prawdopodobnie we wczesnym okresie twórczości artysty. Należała do cyklu prac opatrzonych tytułem „Człowiek”, powstałych w latach 1898-1905, obejmującego również zachowane i znane współcześnie dzieła, m.in. „Tchnienie” (1903) i „Macierzyństwo” (przed 1904). W okresie tym artysta był pod silnym wpływem idei Stanisława Przybyszewskiego, dążącego do odsłaniania w swoich utworach literackich najbardziej podstawowych wymiarów ludzkiej egzystencji.

Niewiele wiadomo na temat okoliczności nabycia „Jarzma życia” do kolekcji Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów. Z książki Mariana Minicha „Szalona galeria” wynika, że rzeźba znajdowała się w kolekcji Muzeum w 1937 roku. Autor wspomina również wizytę w krakowskiej pracowni Dunikowskiego, prawdopodobnie w 1935 roku.

„Jarzmo życia” jest jedną z prac artysty, w których silnie zaznacza się wpływ konwencji rzeźbiarskiej wypracowanej przez Auguste’a Rodina: grupa postaci – wydaje się, że można interpretować je jako jedną osobę ukazaną w różnych stadiach życia – wynurza się w niej z nieforemnej masy rzeźbiarskiej. W sposobie opracowania powierzchni ciał manifestuje się również stosowana przez Rodina impresjonistyczna technika budowania efektów światłocienia. Dunikowski formuje jednak ukazane w pracy postacie w sposób syntetyczny, równoważy naturalizm z dążeniem do uproszczenia kształtów, manifestującym się w krągłości pozbawionych włosów głów. Ten sposób ujęcia łączy „Jarzmo życia” z innymi, bardziej radykalnymi formalnie pracami z cyklu „Człowiek”. Jak napisał Stefan Flukowski, „odwieczne pojęcia bytu, życia, śmierci, miłości czy cierpienia ukazywał artysta, używając nowego języka plastycznego, rewolucyjnego, przez swą krystalizację geometryczną, antyrealistycznego w swoim realizmie innego rzędu, operującego zawsze w czwartym wymiarze”.

Organiczne zrośnięcie się nagich sylwetek ukazanych w „Jarzmie życia” – kobiety z dzieckiem na plecach oraz wizerunku osoby pozbawionej piersi, usytuowanej na prawo – przywodzi na myśl fuzje postaci we wczesnych pracach Dunikowskiego, m.in. we wspomnianym „Macierzyństwie”. Obie prace uznać można za efekt medytacji artysty nad procesami generowania nowego życia, jego wzrastaniem i nieuchronnym ginięciem. Tytułowe „jarzmo” wyposaża te procesy w znamiona konieczności. Zastosowane w obu pracach środki artystyczne – wspomniane zrównoważenie naturalistycznego traktowania szczegółów i syntetyczności kształtów – pozwalają upatrywać w „Jarzmie życia” wstępnej wersji albo preludium do „Macierzyństwa”.

Paweł Polit

Czarno-biała fotografia rzeźby
Autor rzeźby: Xawery Dunikowski
Tytuł: Jarzmo życia
Rok powstania: przed 1929
Tworzywo: gips patynowany
Wymiary: nieznane  

Praca jest ekspresyjna. Bazą rzeźby jest płaska, nieregularna płyta. Z niej jakby wyłaniają się trzy postacie o gładkich czaszkach. Postać na pierwszym planie, z prawej, ukazana jest od pasa w górę. Tułowiem ustawiona jest na wprost nas, lekko na prawo. Głowę odwraca w lewo. Wyciąga szyję, twarz kieruje ku górze. Postać ma wyraźnie zaznaczone kości policzkowe oraz kości obojczyka. Za jej prawym ramieniem druga postać zwrócona w lewo. Również wyciąga głowę przed siebie i w górę. Ma głęboko osadzone oczy, szpiczasty nos, obwisłe piersi. Lewą wyprostowaną rękę wyciąga za siebie. Dłoń sięga lewego ramienia pierwszej postaci. Swobodnie opada.  Obydwie postaci zdają się mieć zamknięte oczy. Trzecia postać jest z tyłu. Widzimy tylko jej pochyloną głowę. Jakby wtulającą się w głowę i plecy drugiej z postaci. W tle nieregularny, chropowaty materiał rzeźbiarski.

Katarzyna Kończal

konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.