Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

Tablica składa się z naklejonych na szare tło sześciu stron ogłoszeniowych wyjętych z wydawanego przez Awangardę Krakowską w latach 1922-1923 i 1926-1927 czasopisma „Zwrotnica". Strony pochodzą z różnych lat i numerów periodyku. Pomiędzy nimi rozmieszczony został tekst w typowej dla Władysława Strzemińskiego kolorystyce, łączącej barwy żółtą, niebieską i czerwoną z „niekolorami”: czernią, bielą i szarością. Napisy powstały z wykorzystaniem liternictwa artysty i w charakterystycznym dla niego układzie typograficznym. Tablica została kupiona od Tadeusza Peipera, redaktora „Zwrotnicy", przed wojną w 1939 roku razem z kilkoma podobnymi, które później zaginęły. Zanim trafiły do muzeum były prawdopodobnie pokazywane na wystawie w Łodzi w 1931 roku.

Wydawana przez Peipera „Zwrotnica" miała charakter artystyczno-literacki i odegrała istotną rolę w kształtowaniu się polskiej awangardy. W polu zainteresowań redaktora był, jak głosił podtytuł czasopisma „Kierunek sztuka teraźniejszości”. Na jego łamach konfrontowały się ze sobą idee futurystyczne z koncepcjami kiełkującego dopiero w Polsce konstruktywizmu. Jesienią 1922 roku w „Zwrotnicy" jako teoretyk zadebiutował również Władysław Strzemiński. W pierwszym napisany po powrocie do kraju artykule „O sztuce rosyjskiej. Notatki" przybliżał mało wówczas w Polsce znane dokonania rosyjskiej awangardy oraz postać Kazimierza Malewicza. Artysta związał się z pismem i publikował w nim do samego końca. Był również odpowiedzialny za część projektów graficznych, czego przykład stanowią prezentowane na tablicy strony.

Podejmując współpracę z czasopismem „Zwrotnica" Strzemiński miał już za sobą pierwsze doświadczenia z projektowaniem graficznym. Zdobył je jeszcze w Rosji, gdzie w 1920 roku, wraz z żoną Katarzyną Kobro, wykonali plakaty dla Rosyjskiej Agencji Telegraficznej ROSTA. Był też autorem okładki oraz typograficznego układu tekstu w katalogu towarzyszącym współkuratorowanej przez niego „Wystawie Nowej Sztuki" otwartej w 1923 roku w Wilnie. Projekt uchodzi za pierwszy przykład druku funkcjonalnego w Polsce. Podobnie jak prezentowane na tablicy strony, cechuje go oszczędność środków i brak ornamentyki, która zgodnie z myślą konstruktywistyczną jest czasem zastępowana formami geometrycznymi tworzącymi znaczeniowe kompozycje z literami. Zasady nowoczesnego drukarstwa, którego nadrzędnym celem jest dostosowanie układu tekstu do natury ludzkiej percepcji, Strzemiński opisał w 1933 roku w artykule „Druk funkcjonalny". Postulował w nim ścisłe powiązanie projektu graficznego z przekazywaną treścią i odpowiednią wizualną organizacją przekazu. Służyć jej miały właściwie zastosowane środki, takie jak: formy geometryczne, operowanie zadrukowaną i pustą płaszczyzną papieru, odpowiednia wielkość, krój i format czcionek. Najważniejszą realizacją zaprojektowaną przez Strzemińskiego i Kobro w duchu druku funkcjonalnego był tomik poezji Juliana Przybosia „Z ponad" z 1930 roku.

Dorota Stolarska-Kultys

Tablica składa się z naklejonych na szare tło sześciu kartek. Są to strony z ogłoszeniami. Pochodzą z czasopisma „Zwrotnica”. Było ono wydawane w Krakowie. Publikowali w nim artyści i poeci zainteresowani nowymi nurtami w sztuce. Strony pochodzą z różnych lat i numerów czasopisma. Pomiędzy nimi rozmieszczony został tekst. Jest w kolorach żółtym, niebieskim i czerwonym. Występuje też czerń i biel. Strzemiński często stosował te barwy. Napisy mają charakterystyczny krój. Wymyślił go Strzemiński. Interesował się pismem i projektowaniem. Był zdania, że tekst nie może mieć zbędnych ozdób. Powinien być czysty i czytelny. Strona graficzna powinna pomagać w jego czytaniu i zrozumieniu.

Dorota Stolarska-Kultys

„Zwrotnica” była czasopismem poświęconym sztuce. Pokazywała rysunki, grafiki, obrazy. Drukowała wiersze oraz artykuły poświęcone sztuce. Pisano również o wystawach i przedstawieniach w teatrach. Redaktorzy pisma lubili robić niespodzianki czytelnikom. Na przykład drukowali dziwnie wyglądające wiersze. Wiersz składa się poziomych linijek tekstu, ułożonych jedna pod drugą. W czasopiśmie „Zwrotnica” linijki wiersza układały się w różne kształty. Linijki czasem były jak fale, a czasem były pionowe. Litery miały bardzo różne kształty i wielkość. Władysław Strzemiński zaprojektował kilka stron czasopisma. Widzimy strony z wierszami, z rysunkami, z reklamami.

Maciej Cholewiński, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Władysław Strzemiński

Tytuł: „Tablica Zwrotnicy. Strony ogłoszeniowe”

Wymiary: wysokość 70 cm, szerokość 98,5 cm

Technika: druk; malarstwo temperowe; kolaż; gwasz

Rok powstania: ok. 1926

„Tablica Zwrotnicy” projektu Władysława Strzemińskiego to duża prostokątna pozioma tablica, gdzie na szarym tle naklejonych zostało sześć prostokątnych pionowych stron z ogłoszeniami oraz uzupełnionych kolorowymi literami, rozmieszczonymi w duchu awangardowej typografii. Litery i daty mają kolory podstawowe i są uzupełnione czernią i bielą, nawet w obrębie jednego wyrazu różnią się rozmiarem i nie zachowują ciągłości. Kolorowy, pozornie chaotyczny tekst głosi „STRONY OGŁOSZENIOWE” oraz opisuje datami 1923 i 1926 poszczególne strony. Są to strony wyjęte z wydawanego przez Awangardę Krakowską w latach 1922-1923 i 1926-1927 czasopisma „Zwrotnica”. Strony pochodzą z różnych lat i numerów periodyku, autorem ich układu jest Władysław Strzemiński, który w „Zwrotnicy” publikował swoje teksty teoretyczne, ale i związał się z pismem jako grafik.

Prostokątne pionowe strony zadrukowane czarnym lub czarnym i czerwonym drukiem są rozmieszczone w dwóch rzędach, po trzy strony w każdym z nich. W górnym rzędzie dwie strony po lewo są umieszczone blisko siebie, trzecia w oddaleniu, przy prawej krawędzi. W dolnym rzędzie zaś – pierwsza ze stron jest nieco osobno, bliżej lewej krawędzi i po przerwie, blisko siebie dwie kolejne. 

Dwie strony przy lewej krawędzi są do siebie najbardziej podobne. Wydrukowano na nich lapidarne ogłoszenia reklamujące produkty i usługi okolone prostokątnymi ramkami,  rozmieszczone w regularny sposób na arkuszach. Zarówno na górnym, ja i na dolnym jest po osiem anonsów. Poznamy dzięki nim oferty między innymi Towarzystwa Okrętowego dla podróży do Ameryki i Kanady, Zakładów Graficznych Luto-cynko-negro-grafia, Czekolady i Cukrów pierwszej jakości, Fabryki Wyrobów Celuloidowych, Kina Uciecha, czy Banku Towarowego.

Środkowa karta w górnym rzędzie to propozycja reklamy pisanej tekstem wyodrębnianym szerokimi poziomymi liniami. Prawy arkusz anonse reklamowe zamieszcza naprzemiennie orientując tekst pionowo i poziomo oraz różnicując wyraziście rozmiar czcionek.

W dolnym rzędzie środkowa karta do zasobu narzędzi włącza graficzną ilustrację (reklama obuwia męskiego z rysunkiem czarnego trzewika) oraz wielokrotnie powtarzane sekwencje nazw marek słodyczy – „MILKA”, „CAFOLA”, „VELNUT”, „VELMA”.

Ostatnia karta to jeszcze inna propozycja Strzemińskiego na użytkowy układ strony w czasopiśmie. To całostronicowa reklama zegarków „OMEGA” ilustrowana fotografią mechanizmu i długim ciągłym tekstem wydrukowanym  w czerni i czerwieni.

Władysław Strzemiński był propagatorem druku funkcjonalnego. Każdorazowa inicjatywa zawiązania awangardowego ugrupowania artystycznego wiązała się dla niego z koniecznością wydawania nowoczesnego magazynu, który był tubą informacyjną i estetyczną grupy. Strzemiński angażował się w te projekty, głęboko wierząc w rolę, jaką odgrywają te publikacje w edukacji i kształtowaniu świadomości wzrokowej jego odbiorców. Równą wagę zaś przykładał i do wydawnictw poezji awangardowej i do reklamy – dźwigni handlu. Zasady nowoczesnego drukarstwa, którego nadrzędnym celem jest dostosowanie układu tekstu do natury ludzkiej percepcji, Strzemiński opisał w 1933 roku w artykule „Druk funkcjonalny”.

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN