Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Fotogram abstrakcyjny 1" to praca wykonana bez użycia kamery poprzez bezpośrednie naświetlanie materiału światłoczułego. Pionierem tej techniki był László Moholy-Nagy (1895-1946), który pierwszy fotogram wykonał w 1921 roku. Eksperymenty z materią fotograficzną były dla niego terenem badań nad światłem, cieniem, skalą tonów i rzeczywistością w jej różnych, często niedostępnych ludzkiemu oku, aspektach. Janusz Maria Brzeski niewątpliwie czerpał z doświadczeń Moholy-Nagyego jednak w opisywanej pracy dostrzec można także inspiracje realizacjami innego twórcy – Man Raya (1890-1976) i wykonywanymi przez niego w latach 20. rayogramami. Kompozycje tworzone przez, mieszkającego w Paryżu, amerykańskiego artystę z wykorzystaniem prostych przedmiotów czy dłoni naświetlanych bezpośrednio na papier światłoczuły, miały w sobie coś z improwizacji. Man Ray tworzył abstrakcyjne nierzeczywiste mikroświaty, które mogły być zarówno dziełem przypadku, jak i wynikiem przemyślanego działania artysty. Tym, co łączy postawy obu artystów, jest specyficzne podejście do dokumentalnego charakteru fotografii. Jak zauważa Urszula Czartoryska, zarówno László Moholy-Nagy, Man Ray, jak i inni autorzy tworzący w nurcie fotografii „kreacjonistycznej” wykorzystują dokumentalność „nie do odtwarzania rzeczywistości znanej wszystkim ludziom, lecz do utrwalania form stworzonych ich własną ręką wyłącznie w tym celu. Dokumentalność procesu fotograficznego […] przestaje już być wyłącznie narzędziem rejestracji, ale jest także podatnym tworzywem.” (Urszula Czartoryska, „Przygody plastyczne fotografii").

W pracy „Fotogram abstrakcyjny 1" Brzeski naświetlił na materiale światłoczułym wycięty z papieru kształt twarzy oraz kilka przedmiotów, w tym fragment koronki i sznurek. W kompozycji wykorzystał również fragment fotografii przedstawiającej trzy postaci widziane z góry. Realizacja nie jest więc czystym fotogramem, ale nosi w sobie również cechy fotomontażu, z którego słynął autor. To ciekawy eksperyment, w którym artysta nie tworzy jedynie abstrakcyjnej kompozycji utrzymanej w duchu Man Raya, ale wprowadza element nadający jej „surrealizującego” wyrazu. Jej składowe, pozostające z pozoru bez związku ze sobą, umożliwiają swobodną grę skojarzeń.

Tytuł pracy „Fotogram abstrakcyjny 1" nawiązuje do techniki, którą została ona wykonana. Obraz powstał na specjalnym papierze, który jest czuły na działanie światła. Podobnie jak błona w aparacie fotograficznym. Autor nie użył do stworzenia go żadnego narzędzia (np. aparatu fotograficznego). Ułożył na papierze różne przedmioty. Następnie wystawił go na działanie światła. W miejscach, gdzie coś leżało, papier pozostał biały. W pracy Brzeskiego rozpoznać można wycięty z papieru kształt twarzy. Odbiły się także inne przedmioty, jak fragment koronki i sznurek. W kompozycji został wykorzystany również fragment fotografii. Są na niej trzy postaci widziane z góry. Składowe pracy nie mają ze sobą związku. Jej interpretacja zależy od naszej wyobraźni.

Dorota Stolarska-Kultys

Janusz Maria Brzeski zajmował się fotografią. Na papier światłoczuły nakładał różne przedmioty. Są to między innymi: wycięty z białego papieru profil, delikatna pajęcza koronka, splątana nitka i jakiś okrągły przedmiot. Po prawej stronie, na dole, jest fotografia. Na czarno-białej fotografii są trzy osoby: mężczyzna w białej koszuli, kobieta w czarnym swetrze i stojący za oparciem krzesła mężczyzna. 

Janusz Maria Brzeski interesował się surrealizmem. Dziwne, nieprzystające do siebie połączenia przedmiotów, obrazów są typowe dla surrealizmu.

Małgorzata Wiktorko, Agnieszka Wojciechowska -Sej, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Janusz Maria Brzeski

Tytuł: „Fotogram abstrakcyjny 1”

Wymiary: z  passe-partout: 42 cm x 32 cm, wymiary samej pracy wysokość 11 cm, szerokość 8 cm

Technika: fotografia czarno-biała, odbitka na papierze

Rok powstania: 1931

Praca Janusza Marii Brzeskiego „Fotogram abstrakcyjny 1” to pionowa prostokątna czarno-biała praca. Na czarnym tle rysują się jasnoszare, szare i białe kształty nałożone warstwami. Najwyraźniejszym kształtem jest biały, lekko przydymiony uproszczony profil twarzy z migdałowatym czarnym okiem, zwrócony ku lewej krawędzi pracy. W swej prostocie przypomina wycinankę z papieru. Profil zajmuje niemal całą lewą część kompozycji – czoło niemal dotyka górnej krawędzi pracy, czubek nosa styka się z lewą krawędzią, uproszczony, zgeometryzowany obrys ramion spływa do dolnej krawędzi. Profil prezentuje część twarzową, tył czaszki jest odcięty skośna linią.   Na wysokości skierowanego w lewo podbródka, z jasnego kształtu w prawą stronę odchodzi falująca, pozioma biała kreska. Te elementy znajdują się nieco poniżej poziomej osi symetrii pracy. Z krańca falującej linii ku górze wyprowadzona jest biała delikatna, cienka linia przypominająca kształt cyfry 3. Znajduje się ona w prawej górnej ćwiartce kompozycji. Miejsce, gdzie w trójce łączą się dwa łuki jest zaakcentowane wyraźną, białą kropką. Białe elementy stanowią najbliższa powierzchni warstwę plastyczną pracy. Głębszą warstwą jest geometryczny szary kształt o rozmglonych konturach podobny do litery L. Znajduje się w centrum górnej połowy pracy. Na jego poziomą belkę nałożona jest policzkowa część  profilu. Najgłębszą warstwą wizualną w górnej połowie pracy jest wchodzący od góry i zakończony ukośną linią wzór podobny do bruku lub ceglanego wątku. Ukośny dolny bok tego elementu zaczyna się na wysokości trzech czwartych lewej krawędzi i spada do wysokości połowy  prawej krawędzi pracy.  Ceglany wzór delikatnie prześwituje na czole białego profilu. Prawa dolna ćwiartka kompozycji zajęta jest wyciętym w nieregularny, podobny do pionowego prostokąta o falujących bokach zdjęciem. Na czarno-białej fotografii są trzy osoby: w dolnej części zdjęcia – po lewo siedzący na ławce mężczyzna w białej koszuli z podwiniętymi rękawami i po prawo kobieta ostrzyżona na pazia w czarnym swetrze  oraz stojący za oparciem mężczyzna.

Tytuł „Fotogram abstrakcyjny” odnosi się do nierealności przedstawionej sytuacji. Poetyka tej pracy bliska jest surrealizmowi, którym Brzeski inspirował się podczas pobytu w Paryżu. Od strony technicznej fotogram jest obrazem na materiale światłoczułym, który uzyskano bez użycia specjalnego urządzenia naświetlającego takiego jak aparat fotograficzny czy powiększalnik. Papier światłoczuły został przysłonięty różnego rodzaju przedmiotami półprzezroczystymi lub nieprzezroczystymi i naświetlony. W ten sposób delikatny rysunek przypominający ceglany wątek lub chodnik może być śladem koronki o prostokątnych oczkach, zaś fragment zdjęcia z trzema osobami to fragment kliszy fotograficznej.

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja merytoryczna: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN