Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

Cztery fotografie ukazujące procesję Bożego Ciała w Wilnie pochodzą najprawdopodobniej z zespołu tek wileńskich, zawierających zdjęcia wykonywane przez Jana Bułhaka w latach 1916–1919. Artysta początkowo przez wiele lat dokumentował zabytki architektury dla Zarządu Miasta, a następnie kontynuował fotografowanie kierując się potrzebą zachowania i podtrzymywania dziedzictwa polskiej kultury. Zarówno za projektem realizowanym dla wileńskiego magistratu, jak i za pozostałymi fotografiami, stało wzmocnione w tym okresie poczucie tożsamości narodowej Polaków związane najpierw z wybuchem I wojny światowej, a później z odzyskaną niepodległością. W nastroje te wpisywało się też towarzyszące Bułhakowi przekonanie dotyczące  postrzegania sztuki jako narzędzia, które służyć mogło kształtowaniu narodowej świadomości. Artysta postawił przed sobą zadanie unaocznienia polskiego dziedzictwa, początkowo skupiając się na Wilnie, by z czasem, po 1918 roku rozszerzyć swoją działalność na cały kraj. Nieco później, w latach 30., Bułhak nazwał tego rodzaju działalność „fotografią ojczystą”. Jej celem było dokumentowanie polskich tradycji i zabytków oraz ukazywanie piękna rodzimego krajobrazu. W książce Fotografia ojczysta. Rzecz o uspołecznieniu fotografii z ilustracjami autora, pisał: „Fotografia ojczysta jest to przedstawienie obrazowe kraju, jego powierzchni przyrodzonej oraz znajdujących się na niej działań i dzieł ludzkich w sposób tak prawdziwy, trafny i wyrazisty, żeby to przedstawienie mogło pogłębiać znajomość kraju ojczystego i pomnażać radość i dumę, jaką przynosi samowiedza narodowa” (Fotografia ojczysta. Rzecz o uspołecznieniu fotografii z ilustracjami autora, Wrocław 1951). Ten rodzaj fotografii różnił się od krajoznawstwa tym, że nie skupiał się jedynie na pejzażu i folklorze, ale na całym ówczesnym życiu człowieka, ziemi i kraju. Dlatego też w obszarze zainteresowań artysty znalazły się zabytki kultury, czy tak istotne dla polskiej tożsamości święta związane z religią katolicką. Ukazane na fotografiach Boże Ciało było dla Polaków wydarzeniem szczególnie ważnym, a towarzyszące mu procesje w okresie zaborów niejednokrotnie przybierały formę manifestacji patriotycznej.  

Dorota Stolarska-Kultys

Cztery fotografie przedstawiają procesję odbywającą się w dzień Bożego Ciała. Zostały wykonane w Wilnie. Jan Bułhak mieszkał tam od 1912 roku. Regularnie robił zdjęcia miasta. Interesowały go zwłaszcza zabytki. W swojej twórczość artysta kierował się patriotyzmem. Chciał przybliżyć Polakom ich kulturę. Przez lata zaborów nie mieli oni do niej dostępu.

Dorota Stolarska-Kultys

Informacje o artyście:

Jan Bułhak robił fotografie. Fotografował architekturę wielu miast, zabytków, detali architektonicznych. Najbardziej lubił robić zdjęcia Wilna. Zabytki Wilna pokazywał w połączeniu z zielenią. Często fotografował cienie i odbicia w wodzie. Pokazywał budynki na tle nieba. Robił zdjęcia w lecie i w zimie.

Opis dzieła:

Cztery fotografie „Procesja Bożego Ciała, Wilno“ zrobione są najprawdopodobniej z okien kamienic w Wilnie. Zdjęcia pokazują bardzo dużo ludzi idących ulicami Wilna. Procesja na Święto Bożego Ciała stała się publiczną manifestacją wiary i patriotyzmu.

Małgorzata Wiktorko, konsultacja ekspercka: Aleksandra Oszczęda.

Autor: Jan Bułhak

Tytuł: „Procesja Bożego Ciała, Wilno”

Wymiary: wysokość 11 cm, szerokość 16,5 cm, z passe-partout – wysokość 31 cm, szerokość 23,5 cm

Technika: fotografia czarno-biała

Rok powstania: 1916

Praca Jana Bułhaka to czarno-biała prostokątna pozioma fotografia naklejona na pionową prostokątną białą tekturę. W kadrze uchwycony jest z lotu ptaka przemarsz tłumu uczestniczącego w procesji Bożego Ciała. Dzięki tytułowi wiemy, że uroczystość odbywa się w Wilnie.  W kompozycji możemy wyróżnić trzy obszary pozwalające się sprowadzić do figur geometrycznych. Największa figura to pięciokąt o podstawie zbieżnej z dolną krawędzią zdjęcia i oparty o lewy bok fotografii, stanowiący ludzką ciżbę zwróconą w pochodzie ku głębi kompozycji. Poziomy niewielki prostokąt przy lewym górnym narożniku to cel procesji – ołtarz  z obrazem, na architektonicznym tle. Poziomo rozciągnięty trapez po prawej stronie to monumentalna architektura za szpalerem drzew.

Głównymi bohaterami zdjęcia są uczestnicy procesji Bożego Ciała, wędrujący przez wileńskie ulice. W kadrze jest kilkaset osób. W szerokości kadru mieści się około dwadzieścia pięć postaci.  Zgodnie z perspektywą ulicy, pochód zajmujący na dole całą szerokość kadru zwęża się, ograniczany z prawej strony skosem szpaleru drzew, by na wysokości trzech czwartych kompozycji zajmować już tylko połowę szerokości fotografii. Prawie wszyscy zwróceni są twarzami ku celowi procesji – ołtarzowi, który zamyka kompozycję. Dolne i boczne krawędzie przecinają postacie, potęgując wrażenie nieskończoności tłumu wiernych. Głowy i ramiona ludzi są mozaiką białych i szarych kształtów, w głębi zdjęcia zaś – niewielkich punktów. Kobiety mają na głowach jasne kapelusze lub białe chustki chroniące przed ostrym słońcem, wiele osób niesie parasole. Ciemne punkty to mężczyźni w garniturach. Pochód domyka z prawej strony szpaler niewysokich drzew o drobnych pniach i krągłych koronach z drobnymi liśćmi. Za drzewami stoi wysoki jasny budynek, na który korony drzew rzucają ostre, strzępiaste cienie. W kadrze ponad drzewami mieści tylko pierwsza kondygnacja budowli będąca rytmem półkolistych arkad. Blisko krańca procesji szpaler drzew jest przerwany i wystaje tam przed lico budynku portyk budowli – na czterech kolumnach wsparty jest trójkątny tympanon.

Jan Bułhak uchwycił tłumną celebrę z góry. Obiektyw fotografa musiał znajdować się powyżej uczestników uroczystości. Pozostaje dla nas zagadką jak udało mu się w ludzkiej ciżbie wspiąć się ponad tłum oraz na co się wspiął, skoro jego podwyższenie nie rzuca cienia.

Bułhak podczas procesji wileńskich wykonał wiele fotografii w różnych latach. Za każdym razem konfrontował anonimowy tłum z organizującą go architekturą wielkomiejską.

Jan Bułhak jest nestorem polskiej fotografii, od czasu gimnazjum związany z Wilnem. Mieszkał tam do 1944 roku, gdy podczas wojny spłonęła jego pracownia i archiwum. Jego powojenna twórczość fotograficzna przymusem przesiedlenia związana została z innymi miastami Polski w granicach po 1945 roku.

Agnieszka Wojciechowska-Sej, konsultacja ekspercka: Magdalena Rutkowska.

Projekt pn. Cyfrowe udostępnienie zasobów Muzeum Sztuki w Łodzi współfinansowany jest w ramach Działania 2.3 Cyfrowa dostępność i użyteczność informacji sektora publicznego, poddziałanie 2.3.2 Cyfrowe udostępnienie zasobów kultury, oś priorytetowa II E-administracja i otwarty rząd Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kwota dofinansowania: 679 359,96 PLN